Instrument pochodny

Instrumenty pochodne (ang. derivatives, derywaty) są instrumentami finansowymi opartymi na innych instrumentach (w szczególności papierach wartościowych) lub kursach walutowych, od których zależy ich wartość. Bazą instrumentów pochodnych są zazwyczaj instrumenty rynku kapitałowego, takie jak akcje czy obligacje. Na przykład opcja na akcje daje właścicielowi prawo do zakupu lub sprzedaży akcji, które stanowią jej podstawę. W tym znaczeniu jest ona pochodną samych akcji, ponieważ opcja na akcje nie może istnieć bez akcji, na które opiewa. Akcje są instrumentem finansowym i z tego względu opcje na akcje są finansowymi instrumentami pochodnymi (R.W. Kolb 1997, s. 33)

Jednak oprócz papierów wartościowych instrumentami bazowymi mogą być także:

• ceny towarów,
• kursy walutowe,
• poziom stóp procentowych,
• indeksy giełdowe,
• indeksy cen,
• czynniki atmosferyczne itp (P. Czajor 2013, s. 19)

Instrumenty pochodne wyróżniają się możliwością odnoszenia zysku zarówno w przypadku wzrostu jak i spadku ceny instrumentu bazowego, dzięki zajęciu przez inwestora odpowiednio pozycji długiej lub krótkiej. Co więcej, ze względu na wysoki poziom dźwigni finansowej instrumenty pochodne ułatwiają inwestorowi zawieranie korzystnych transakcji. Często nie musi on bowiem dysponować pełną kwotą w chwili zawarcia umowy, jak miałoby to miejsce w przypadku instrumentu bazowego. Skutkuje to jednak wysokim stopniem ryzyka.

Klasyfikacja instrumentów pochodnych==Instrumenty pochodne możemy sklasyfikować według różnych kryteriów. Najbardziej znane z nich to (P. Czajor 2013)===Podział ze względu na osiągane koszty i korzyści:=

• symetryczne - strony umowy ponoszą ryzyko w równym stopniu, np. kontrakt future i forward,
• niesymetryczne - jedna ze stron umowy ponosi większe ryzyko niż druga, np. opcje.

Podział ze względu na sposób rozliczenia

• rzeczywiste - rozliczane w formie fizycznej, np. instrumenty pochodne dotyczące dostawy konkretnego towaru,
• nierzeczywiste - rozliczane w formie pieniężnej, np. instrumenty pochodne oparte na czynnikach atmosferycznych, gdzie fizyczna dostawa towaru nie jest możliwa.

Podział ze względu na miejsce obrotu

• będące przedmiotem obrotu na giełdzie - np. opcje, kontrakty futures,
• będące przedmiotem obrotu na rynkach pozagiełdowych (OTC) - np. kontrakty forward i SWAP.

Podział ze względu na stopień złożoności

• instrumenty pierwszej generacji - tradycyjne instrumenty pochodne,
• instrumenty drugiej generacji - instrumenty pochodne, które oparte są na innych instrumentach pochodnych.

Zastosowania instrumentów pochodnych

Instrumenty pochodne są wykorzystywane przez inwestorów do trzech podstawowych celów:

• zabezpieczenia - zawierane w celu ograniczenia strat wynikających z inwestycji na rynku kasowym. Można się zabezpieczyć na przykład przed:
  • wzrostem ceny instrumentu podstawowego;
  • spadkiem ceny instrumentu podstawowego;
  • wzrostem i spadkiem ceny instrumentu podstawowego.
• spekulacji - zawierane w celu osiągnięcia zysku wynikającego z przekonania o wzroście lub spadku wartości instrumentu pochodnego
• arbitrażu - zawierane w celu osiągnięcia zysku bez ponoszenia ryzyka dzięki jednoczesnemu zawarciu transakcji na rynku kasowym i terminowym.

W przedsiębiorstwach instrumenty pochodne mogą odgrywać dużą rolę w zarządzaniu ryzykiem. Mimo to są one w dzisiejszych czasach postrzegane w sposób negatywny, głównie jako narzędzia spekulacji, gdyż miały duży wpływ na rozmiar globalnego kryzysu gospodarczego z 2008 roku.

Metody i narzędzia związane z instrumentami pochodnymi

Hedging

Hedging (zabezpieczanie) jest jedną z najważniejszych technik związanych z instrumentami pochodnymi. Polega na minimalizowaniu ryzyka poprzez otwarcie pozycji, która działa w przeciwnym kierunku niż istniejące ryzyko. Na przykład, inwestor może otworzyć krótką pozycję na instrument pochodny, aby zabezpieczyć się przed spadkiem wartości inwestycji bazowej. Hedging jest szczególnie popularny wśród przedsiębiorstw, które chcą chronić się przed zmiennością rynku.

Spekulacja

Spekulacja jest strategią, w której inwestorzy starają się osiągnąć zysk poprzez przewidywanie i wykorzystywanie zmian cen instrumentów pochodnych. Spekulanci często wykorzystują dźwignię finansową, aby zwiększyć potencjalne zyski. Jednak spekulacja jest również obarczona wysokim ryzykiem, ponieważ zmiany cen mogą działać na niekorzyść inwestora.

Arbitraż

Arbitraż jest strategią, która polega na wykorzystaniu różnic w cenach między dwoma lub więcej rynkami w celu osiągnięcia zysku bez ryzyka. W przypadku instrumentów pochodnych, arbitrażysta może kupić i sprzedać te same instrumenty na różnych rynkach, wykorzystując niewielkie różnice w cenach. Arbitraż jest często stosowany przez profesjonalnych traderów, którzy mają dostęp do szybkich systemów handlowych i zaawansowanych narzędzi analitycznych.

Spread trading

Spread trading polega na jednoczesnym otwarciu pozycji na dwóch lub więcej instrumentach pochodnych, które są ze sobą powiązane. Inwestor stara się osiągnąć zysk poprzez wykorzystanie różnicy w cenach między tymi instrumentami. Spread trading może być stosowany zarówno w celach spekulacyjnych, jak i zabezpieczających.

Dźwignia finansowa

Dźwignia finansowa to narzędzie, które umożliwia inwestorom handel większymi pozycjami niż ich kapitał. Inwestor pożycza pieniądze od brokera lub instytucji finansowej, aby zwiększyć swoją zdolność do inwestowania. Dźwignia finansowa może być przydatna w celu zwiększenia potencjalnych zysków, ale wiąże się również z większym ryzykiem strat.

Analiza fundamentalna

Analiza fundamentalna to metoda oceny wartości instrumentów pochodnych na podstawie analizy fundamentalnych czynników, takich jak wyniki finansowe, perspektywy rynkowe, konkurencja i inne czynniki makroekonomiczne. Ta metoda polega na badaniu wskaźników finansowych, raportów analitycznych i innych informacji, aby ocenić potencjalne ryzyko i zyskowność instrumentów pochodnych.

Analiza techniczna

Analiza techniczna polega na badaniu wzorców i danych historycznych cen instrumentów pochodnych w celu przewidywania ich przyszłych ruchów cenowych. Analiza techniczna opiera się na założeniu, że historia cen i wzorce powtarzają się, co umożliwia inwestorom podejmowanie decyzji inwestycyjnych na podstawie tych obserwacji.

Modelowanie matematyczne

Modelowanie matematyczne to technika, która wykorzystuje matematyczne modele i algorytmy do symulacji ruchów cenowych instrumentów pochodnych. Te modele mogą uwzględniać czynniki takie jak zmienność rynku, stopy procentowe, warunki makroekonomiczne i inne czynniki wpływające na ceny instrumentów pochodnych. Modelowanie matematyczne jest szczególnie przydatne w analizie ryzyka i ocenie wyceny instrumentów pochodnych.

Systemy transakcyjne

Systemy transakcyjne to oprogramowanie komputerowe, które umożliwia inwestorom handel instrumentami pochodnymi. Te systemy pozwalają na składanie i monitorowanie zamówień, analizę danych rynkowych, wykonanie strategii handlowych i inne funkcje związane z handlem instrumentami pochodnymi. Systemy transakcyjne mogą być używane zarówno przez indywidualnych inwestorów, jak i instytucje finansowe.

Platformy handlowe

Platformy handlowe to interfejsy online, które umożliwiają inwestorom handel instrumentami pochodnymi za pośrednictwem brokera lub instytucji finansowej. Te platformy dostarczają narzędzia i funkcje potrzebne do przeprowadzenia transakcji, monitorowania rynków, analizy danych i zarządzania portfelem. Platformy handlowe są niezbędnym narzędziem dla inwestorów, którzy chcą aktywnie handlować instrumentami pochodnymi.

Regulacje i ryzyko związane z instrumentami pochodnymi

Regulacje dotyczące instrumentów pochodnych

Instrumenty pochodne są jednym z najbardziej zaawansowanych i złożonych instrumentów finansowych dostępnych na rynkach globalnych. Z tego powodu istnieje wiele regulacji i przepisów mających na celu kontrolowanie i monitorowanie ich używania, aby zapewnić uczciwość, przejrzystość i stabilność rynków finansowych.

Regulacje dotyczące instrumentów pochodnych różnią się w zależności od jurysdykcji, ale zazwyczaj obejmują wymogi dotyczące raportowania, zabezpieczeń, kapitału i zarządzania ryzykiem. Organizacje regulacyjne, takie jak Komisja Nadzoru Finansowego (KNF) w Polsce, Komisja Papierów Wartościowych i Giełd (SEC) w Stanach Zjednoczonych i Europejska Agencja Papierów Wartościowych i Rynków (ESMA) w Unii Europejskiej, mają za zadanie nadzorować rynek instrumentów pochodnych i egzekwować przepisy regulacyjne.

W ostatnich latach, w wyniku kryzysu finansowego, regulacje dotyczące instrumentów pochodnych zostały wzmocnione. Wprowadzono większe wymogi kapitałowe dla instytucji finansowych, które korzystają z instrumentów pochodnych, aby zwiększyć ich odporność na ryzyko. Ponadto, wprowadzono bardziej restrykcyjne przepisy dotyczące raportowania transakcji pochodnych, aby zapewnić większą przejrzystość na rynkach.

Organizacje regulacyjne

Ważnym elementem regulacji dotyczących instrumentów pochodnych są organizacje regulacyjne, które mają za zadanie nadzorować i regulować rynek instrumentów pochodnych. W Polsce rolę tę pełni Komisja Nadzoru Finansowego (KNF), która jest odpowiedzialna za nadzór nad rynkiem finansowym.

KNF ma szerokie uprawnienia w zakresie regulacji instrumentów pochodnych. Monitoruje działalność firm inwestycyjnych i banków, które korzystają z instrumentów pochodnych, a także egzekwuje przepisy dotyczące raportowania, zabezpieczeń i zarządzania ryzykiem. KNF współpracuje również z innymi organizacjami regulacyjnymi na arenie międzynarodowej, aby zapewnić zgodność z globalnymi standardami regulacyjnymi.

Inne ważne organizacje regulacyjne na świecie to Komisja Papierów Wartościowych i Giełd (SEC) w Stanach Zjednoczonych, Europejska Agencja Papierów Wartościowych i Rynków (ESMA) w Unii Europejskiej oraz Międzynarodowa Organizacja Komisji Papierów Wartościowych (IOSCO). Te organizacje mają za zadanie nadzorować i regulować rynek instrumentów pochodnych w swoich odpowiednich jurysdykcjach.

Ryzyko i zarządzanie ryzykiem

Instrumenty pochodne są związane z różnymi rodzajami ryzyka, które mogą wpływać na inwestorów i uczestników rynku. Jednym z najważniejszych ryzyk związanym z instrumentami pochodnymi jest ryzyko rynkowe. Zmienność cen instrumentów pochodnych może prowadzić do dużych strat, zwłaszcza gdy transakcje są oparte na dużej dźwigni finansowej.

Inne rodzaje ryzyka związane z instrumentami pochodnymi to ryzyko kredytowe, ryzyko operacyjne i ryzyko płynności. Ryzyko kredytowe występuje, gdy jedna ze stron transakcji nie jest w stanie spełnić swoich zobowiązań finansowych. Ryzyko operacyjne dotyczy błędów operacyjnych, awarii systemów i nieprawidłowego funkcjonowania procesów biznesowych. Ryzyko płynności dotyczy braku dostępności płynności na rynku, co może utrudnić zamknięcie pozycji w instrumentach pochodnych.

Aby zarządzać ryzykiem związanym z instrumentami pochodnymi, instytucje finansowe i inwestorzy muszą stosować odpowiednie strategie zarządzania ryzykiem. Ważnym elementem zarządzania ryzykiem jest odpowiednie zrozumienie instrumentów pochodnych i ich potencjalnych wpływów na portfel inwestycyjny. Ponadto, instytucje finansowe powinny posiadać odpowiednie zabezpieczenia i rezerwy kapitałowe, aby zminimalizować ryzyko strat.

Manipulacja rynkiem przy użyciu instrumentów pochodnych

Manipulacja rynkiem przy użyciu instrumentów pochodnych jest jednym z najpoważniejszych zagrożeń dla uczciwości rynków finansowych. Manipulacja może obejmować fałszowanie cen, wywoływanie sztucznych ruchów cenowych i wykorzystywanie informacji poufnych w celu osiągnięcia korzyści finansowych.

Organizacje regulacyjne, takie jak KNF, SEC, ESMA i IOSCO, mają za zadanie monitorować i egzekwować przepisy dotyczące manipulacji rynkiem przy użyciu instrumentów pochodnych. Przepisy te obejmują zakaz manipulacji, wymagania dotyczące raportowania transakcji i ścisłe kontrole nad dostępem do informacji poufnych.

Działania mające na celu manipulację rynkiem przy użyciu instrumentów pochodnych są surowo karane i mogą prowadzić do sankcji finansowych, a nawet do odpowiedzialności karno-prawnej. W przypadku podejrzenia manipulacji rynkiem, organizacje regulacyjne prowadzą dochodzenia i podejmują działania w celu zapobiegania dalszym nadużyciom.

Instrument pochodny — artykuły polecane

Kontrakt terminowy — Ryzyko pogodowe — Kontrakt różnicy kursowej — Transakcja SWAP — Stopa wolna od ryzyka — Opcja — CDS — Rynek nieruchomości — CDO

Bibliografia

• Battley N. (1998), Kontrakty futures i opcje na giełdach towarowych. Wprowadzenie, Wydawnictwo K.E.Liber, Warszawa
• Bennett D. (2000), Ryzyko walutowe - instrumenty i strategie zabezpieczające, Wydawnictwo ABC, Warszawa
• Crawford G., Sen B. (1998), Instrumenty pochodne. Narzędzie podejmowania decyzji finansowych, K.E. LIBER s.c., Warszawa
• Czajor P. (2013), Instrumenty finansowe w Międzynarodowych Standardach Rachunkowości, Wolters Kluwer Polska SA, Warszawa
• Gemzik-Salwach A. (2009), Innowacje finansowe jako przyczyna kryzysu na rynkach międzynarodowych., E-Finanse, Finansowy Kwartalnik Internetowy 3
• Hull J. (1998), Kontrakty terminowe i opcje. Wprowadzenie, Wydawnictwo finansowe WIG-Press, Warszawa
• Jajuga K. (2009), Instrumenty pochodne, Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa
• Kolb R. (1997), Wszystko o instrumentach pochodnych, WIG-Press, Warszawa
• Misztal P. (2004), Zabezpieczenie przed ryzykiem zmian kursu walutowego, Difin, Warszawa
• Młynarski S. (1999), Rynek opcji. Pomocnicze materiały dydaktyczne, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków
• Ożga P. (2016), Rachunkowość instrumentów pochodnych, C. H. Beck, Warszawa
• Polański Z. (2008), System finansowy w Polsce, PWN, Warszawa
• Szelągowska A. (red.) (2007), Instytucje rynku finansowego w Polsce, CeDeWu, Warszawa

Autor: Magdalena Klejmont, Katarzyna Szeląg