Rynek terminowy

Rynek terminowy inaczej rynek instrumentów pochodnych - polega na zawieraniu transakcji, przy których ustala się cenę zakupu z góry a dostawa i płatność zakontraktowanego towaru następuje w ustalonym terminie i miejscu w przyszłości.

TL;DR

Artykuł opisuje historię rynku terminowego w Polsce oraz klasyfikację i zastosowanie instrumentów pochodnych. Ograniczenia regulatora i naciski spowodowały wycofanie pierwszych instrumentów pochodnych w Polsce. Dopiero w 1996 roku zaczęto wprowadzać prawo regulujące rynek instrumentów pochodnych. Instrumenty pochodne są wykorzystywane jako narzędzia ochrony przed ryzykiem, ale również stały się obiektem spekulacji.

Historia rynku terminowego w Polsce

Pierwsze transakcje terminowe w Polsce zostały zainicjowane w 1992 roku przez Polski Bank Rozwoju S.A., a obejmowały walutowe kontrakty forward, opcje na stopy procentowe, także opcje na indeks szerokiego rynku warszawskiej giełdy WIG. Jednakże powyższe instrumenty zostały szybko wycofane z powodu dość wysokich cen, a także w efekcie nacisków ówczesnego regulatora giełdy - Komisji Papierów Wartościowych.

Zastój utrzymywał się przez kilka lat i jeszcze w 1995 roku Komisja Papierów Wartościowych nie była zainteresowana zagadnieniem wprowadzania praw pochodnych na rynku regulowanym, a przez analogię - podobne stanowisko reprezentowała warszawska Giełda Papierów Wartościowych.

Dopiero w 1996 roku spojrzenie regulatora i giełdy zaczęło ulegać zmianie, i w efekcie do tworzonego projektu ustawy o publicznym obrocie papierami wartościowymi włączono zagadnienie instrumentów pochodnych Jednakże regulator znacznie ograniczył zakres rodzajowy i przedmiotowy praw pochodnych i w zarządzeniu Przewodniczącego Komisji Papierów Wartościowych skupiono się jedynie na dwóch ich rodzajach: kontraktach futures i opcjach. Dodatkowo ograniczono zakres instrumentów bazowych do papierów wartościowych podlegających procedurze dopuszczenia do publicznego obrotu. Jednocześnie grono instytucji uprawnionych do tworzenia instrumentów ograniczono do GPW i spółki organizującej publiczny pozagiełdowy rynek regulowany.

Stanowisko Komisji ograniczyło też zakres podmiotów, które mogły pełnić funkcję izby rozliczeniowej, a w praktyce - na rynku publicznym - taką funkcję mógł spełniać tylko Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych S.A. W efekcie, pierwsze transakcje na kontraktach futures na rynku regulowanym (GPW) przeprowadzono 16 stycznia 1998 roku, kiedy uruchomiono nowy segment rynku. Co ciekawe, pierwszym instrumentem bazowym nie był papier wartościowy, a indeks giełdowy WIG20.

Bezpośrednim akceleratorem zainicjowania regulowanego rynku praw pochodnych w Polsce stał się fakt wypełnienia tej luki przez podmioty zagraniczne poza krajem. Obrót instrumentami pochodnymi (kontrakty futures i opcje) bazującymi na akcjach polskich spółek zainicjowano w Wiedniu na Austriackiej Giełdzie Futures i Opcji (OTOB), a także w ofercie niektórych zagranicznych banków (np. Creditanstalt, ING) pojawiły się warranty na polskie akcje. Nieco wcześniej, w czerwcu 1995 roku na parkiecie towarowej Giełdy Poznańskiej S.A. pojawiły się po raz pierwszy w powojennej historii kraju opcje towarowe. Pierwsza emisja - przeprowadzona przez Agencję Rynku Rolnego - opierała się na cenach półtusz wieprzowych. Następnie w maju 1997 roku wyemitowano opcje na pszenicę konsumpcyjną, a ich wystawcą był prywatny producent. W tym samym czasie - w lutym 1996 - pojawiły się z inicjatywy ING Banku S.A. opcje walutowe [bank wystawcą instrumentów] względem najistotniejszych w obronie gospodarczym walut: CHF, DEM, FRF, GBP i USD.

W sierpniu tego samego roku Polski Bank Inwestycyjny S.A. zaoferował sprzedaż opcji wystawianych przez siebie, jak i przez innych klientów [opcje kupna i sprzedaży na USD i DEM]. Z czasem do grona wystawców instrumentów pochodnych dołączyły inne banki, jednakże ze względu na słabo rozwinięty rynek kapitałowy działanie takie miały ograniczony charakter.

Klasyfikacja instrumentów pochodnych

• Kryterium standaryzacji i sposobu obrotu:

Standaryzowane instrumenty pochodne,

Niestandaryzowane instrumenty pochodne.

• Kryterium rozliczania:

Transakcje rzeczywiste rozliczane przez dostawę instrumentu bazowego,

Transakcje nierzeczywiste rozliczane bez dostawy instrumentu bazowego.

• Kryterium instrumentu bazowego:

Procentowe instrumenty pochodne,

Walutowe instrumenty pochodne,

Derywaty oparte na instrumentach właścicielskich.

Kredytowe instrumenty pochodne.

• Kryterium charakteru zobowiązań:

Transakcje warunkowe,

Transakcje bezwarunkowe,

Transakcje hybrydowe.

Transakcje terminowe

Transakcje terminowe to pewna grupa kontraktów finansowych, pokrywająca się z jedną z kategorii instrumentów pochodnych.

Do tej kategorii zaliczane są:

• Standaryzowane kontrakty terminowe notowane w systemach obrotu zorganizowanego (futures),
• Kontrakty terminowe nienotowane w systemach obrotu i niepodlegające standaryzacji (forwards),
• Kontrakty na różnice kursowe (contracts for difference - CFD) notowane w systemach obrotu zorganizowanego,
• Kontrakty terminowe na przyszłą stopę procentową (forward rate agreements - FRA)

Na rynku transakcji terminowych handluje się tylko towarami standardowymi, takimi jak zboża, metale kolorowe, paliwa. Chodzi o dobra, w przypadku których różne porcje, czy też sztuki towaru są do siebie bardzo podobne. Szczególnie dobrze rynki te rozwinęły się w przypadku walut, oraz papierów wartościowych. Poszczególne jednostki towaru są wtedy identyczne i łatwe do jednoznacznego zdefiniowania

Cel i zastosowanie instrumentów pochodnych

Występuje ogromna różnorodność instrumentów pochodnych (kontraktów terminowych) na rynku finansowym i towarowym. Stanowią one dogodne narzędzie ochrony przed ryzykiem zmian stopy procentowej i kursów walutowych, a także przed niewypłacalnością emitenta obligacji. Jeśli podmioty stosują te instrumenty jako ochronę swoich transakcji zawieranych w sferze realnej, oddziałują one na obniżenie poziomu ryzyka w gospodarce i sprzyjają obniżce kosztów transakcyjnych. Jednak w ostatnim dwudziestoleciu stały się one przedmiotem masowych transakcji spekulacyjnych na światowych rynkach, na ogromną skalę co spowodowało wzrost ryzyka.

Rynek terminowy — artykuły polecane

Giełda — Rynek giełdowy — Repo — Operacje walutowe — Rynek kapitałowy — Notowania ciągłe — Bony pieniężne — Rynek pozagiełdowy — Inżynieria finansowa

Bibliografia

• Czarny B. (2011), Podstawy ekonomii, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• GPW (2000), Rynek instrumentów pochodnych, Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie, Warszawa
• Krawiec B., Krawiec M. (2002), Opcje na giełdach towarowych w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Majewska A. (2004), Ocena metod ilościowych w wycenie instrumentów pochodnych, Rozprawy i Studia Nr 511, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin
• Marciniak S. (red.) (2013), Makro i mikro ekonomia. Podstawowe problemy współczesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Pietrzak E. (red.) (1997), Polityka kursowa, rynek walutowy oraz instrumenty pochodne - dotychczasowy rozwój i perspektywy, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa-Gdańsk
• Piontek K. (2018), Modelowanie Finansowych Szeregów Czasowych z Warunkową Wariancją, Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu
• Thiel S. (2010), Rynek kapitałowy i terminowy, Fundacja Edukacji Rynku Kapitałowego, Warszawa
• Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Dz.U. 1997 nr 118 poz. 754
• Wisła R. (2008), Rynek finansowych instrumentów pochodnych w Polsce w latach 1991-2006, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków
• Zadora H. (red.) (2015), Finanse, kategorie-zjawiska i procesy-podmioty, Difin, Warszawa

Autor: Leszek Klimiuk, Urszula Żak