Instrumenty finansowe

Instrument finansowy w sposób nieoderwany łączy się z pojęciem rynku finansowego. Na rynku tym podmioty mogą w sposób szybki, łatwy, a zarazem bezpieczny przeprowadzać i rozliczać transakcje finansowe. W dzisiejszych czasach ciężko wyobrazić sobie sprawnie działającą gospodarkę pozbawioną rynku finansowego. Podmioty funkcjonujące w gospodarce wolnorynkowej chcąc sprawnie funkcjonować zmuszone są do posługiwania się instrumentami finansowymi celem łatwiejszego i szybszego przeprowadzania oraz rozliczania transakcji finansowych, pozbawionych formy gotówkowej. Tym samym instrumenty finansowe traktować należy nie jako odmienną formę, ale jako swoisty substytut pieniądza.

Ustawa o rachunkowości jasno określa iż instrument finansowy jest to kontrakt pomiędzy dwiema lub więcej stronami wywołujący u jednej strony różnego typu aktywów finansowych zaś u drugiej strony zobowiązań finansowych.

Instrumenty finansowe jako termin jest rozumiany wieloznacznie gdyż stosowany jest w różnych dziedzinach oraz charakterze.

TL;DR

Instrument finansowy to kontrakt pomiędzy dwiema lub więcej stronami, który generuje aktywa finansowe u jednej strony i zobowiązania finansowe u drugiej strony. W Polskim prawie istnieje wiele definicji instrumentów finansowych, ale ogólnie obejmują one papiery wartościowe, instrumenty rynku pieniężnego, kontrakty terminowe, opcje, prawa majątkowe i inne instrumenty dopuszczone do obrotu na rynku regulowanym. Instrumenty finansowe można podzielić na pierwotne, pochodne i kapitałowe. W międzynarodowych standardach rachunkowości, umowy pożyczek, leasingu i inne umowy mogą być również uznane za instrumenty finansowe.

Polskie definicje instrumentów finansowych

W związku z faktem, iż instrumenty finansowe mają niezwykle szerokie zastosowanie istnieje wiele ich definicji. Polskie prawo określa ich istotę w dwóch ustawach:

• Ustawie o rachunkowości,
• Ustawie o obrocie instrumentami finansowymi.

Rachunkowe rozumienie instrumentu finansowego

Ustawa o rachunkowości przez instrumenty finansowe rozumie wszelkiego rodzaju kontrakty, na podstawie których powstają aktywa finansowe u jednej ze stron i zobowiązania finansowe albo instrumenty kapitałowe u drugiej ze stron. Wymagane jest aby z kontraktu zawartego między dwiema lub więcej stronami wynikały skutki gospodarcze, bez względu na to, czy wykonanie praw lub zobowiązań ma charakter bezwarunkowy czy warunkowy. Widoczne jest, że ustawodawca dokonał wyróżnienia elementów składających się na powyższą definicję, której zrozumienie wymaga określenia znaczenia:

• aktywów finansowych,
• zobowiązań finansowych,
• instrumentów kapitałowych.

Aktywa finansowe

Aktywa finansowe ustawa określiła jako posiadane przez daną jednostkę gospodarczą wszelkiego rodzaju aktywa pieniężne oraz instrumenty kapitałowe wyemitowane przez inne jednostki. Zaliczył do nich także wynikające z kontraktów prawa do otrzymania aktywów pieniężnych lub prawa do wymiany instrumentów finansowych z inną jednostką na korzystnych, z góry ustalonych warunkach. Również ta definicja dokonuje podziału aktywów finansowych na: aktywa pieniężne oraz instrumenty kapitałowe.

Aktywa pieniężne zostały zdefiniowane jako wszelkiego rodzaju aktywa w formie waluty krajowej, obcej lub dewiz. Do aktywów pieniężnych zalicza się również inne aktywa finansowe, w tym w szczególności naliczone odsetki od aktywów finansowych.

Zobowiązania finansowe

Rachunkowość przez zobowiązanie finansowe definiuje każde zdarzenie gospodarcze, które zmusza podmiot do wydania aktywów finansowych lub wymiany instrumentu finansowego z innym podmiotem na z góry ustalonych, niekorzystnych warunkach.

Instrumenty kapitałowe

Instrumenty kapitałowe ustawodawca określił jako wszelkiego rodzaju kontrakty z których wynika prawo do majątku jednostki, pozostałego po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wszystkich wierzycieli. Są to także wszelkiego rodzaju zobowiązanie jednostki do wyemitowania lub dostarczenia własnych instrumentów kapitałowych, a w szczególności udziały, opcje na akcje własne lub warranty.

Kapitałowe rozumienie instrumentu finansowego

Na użytek rynku kapitałowego oraz wszelkiego rodzaju podmiotów dokonujących na nim transakcji polskie prawo ujednoliciło definicję instrumentu finansowego i zawarło ją w ustawie o obrocie instrumentami finansowymi. Jednakże złożoność problemu nie pozwoliło na stworzenie definicji syntetycznej, która by w sposób ogólny charakteryzowała instrument finansowy. Ustawodawca chcąc zdefiniować jego istotę wyliczył enumeratywnie wszystkie elementy, które zakwalifikować można jako instrumenty finansowe.

W rozumieniu tej ustawy do instrumentów finansowych zalicza się papiery wartościowe oraz niebędące papierami wartościowymi:

• tytuły uczestnictwa w instytucjach zbiorowego inwestowania,
• instrumenty rynku pieniężnego,
• finansowe kontrakty terminowe oraz inne równoważne instrumenty finansowe rozliczane pieniężnie, umowy forward dotyczące stóp procentowych, swapy akcyjne, swapy na stopy procentowe, swapy walutowe,
• opcje kupna lub sprzedaży instrumentów finansowych, opcje na stopy procentowe, opcje walutowe, opcje na takie opcje, oraz inne równoważne instrumenty finansowe rozliczane pieniężnie,
• prawa majątkowe, których cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od wartości oznaczonych co do gatunku rzeczy, określonych rodzajów energii, miernikowi limitów wielkości produkcji lub emisji zanieczyszczeń (pochodne instrumenty towarowe),
• inne instrumenty, jeżeli zostały dopuszczone do obrotu na rynku regulowanym na terytorium państwa członkowskiego lub są przedmiotem ubiegania się o takie dopuszczenie.

Kwalifikacja instrumentów finansowych

Instrumenty finansowe powszechnie kwalifikuje się w następujący sposób:

• Instrumenty pierwotne
• Instrumenty pochodne
• Instrumenty kapitałow.

Instrumenty pierwotne

Instrumentami pierwotnymi najczęściej określane są obligacje, pożyczki, akcje, umowy sprzedaży. Obejmują zarówno instrumenty posiadające charakter pieniężny oraz niepieniężny (weksel płatny w obligacjach Skarbu Państwa). Ich cechą charakterystyczną jest fakt iż posiadają one z góry określoną wartość. Instrumenty pierwotne są najstarszym instrumentem pierwotnym, ich popularność jest wysoka jednak od pewno okresu nie pojawiają się ich nowe formy.

Instrumenty pochodne

Instrumenty pochodne czasem nazywane są derywaty wami, ich wartość ściśle zależna jest od wartości innych instrumentów finansowych zwanych instrumentami bazowymi a ponadto:

• nie wymagają lub wymagają w niewielkim stopniu inwestycji początkowej
• ich rozliczenie musi nastąpić w przyszłości

Przykładem tego typu instrumentu mogą być:

• Kontrakty forward - najprostszy kontrakt terminowy, jest umową nabycia danego instrumentu finansowego w przyszłości po cenie która została ustalona i zawarta w umowie. Instrumentem bazowym w tym kontrakcje najczęściej są towary oraz waluty.
• Kontrakty futures - są podobne do kontraktów forward jednak istotną różnicą jest fakt, iż mają one charakter giełdowy stanowiący przedmiot spekulacji aniżeli gwarancji dostawy instrumentu bazowego. Kontrakty te zawierane są na towary, indeksy, waluty, papiery wartościowe.
• Swapy - transakcja wymiany, wielokrotne lub jednorazowe, instrument powstał w celu zabezpieczenia płatności oraz pozwala na obniżenie kosztów finansowania przedsiębiorstw i regulację zadłużenia w czasie.
• Warranty - stanowi długoterminowe prawo do kupna bądź sprzedaży instrumentu finansowego, podlegają obrotowi handlowemu.
• Prawo poboru - przeciwdziała spadkowi wartości akcji w przypadku przeprowadzenia nowej emisji

prawa poboru Mogą mieć one charakter instrumentów samodzielnych, które z prawnego punktu widzenia rozpatrywane są jako samodzielne umowy lub wbudowanych czyli takich które są w odpowiednim stopniu powiązane z umową zasadniczą.

Łatwo zauważyć, iż taka definicja pozwala na tworzenie nieograniczonej ilości instrumentów tego typu, gdyż instrumentem bazowym może być np. akcja, obligacja, indeks giełdowy, wskaźniki pogodowe, inny instrument pochodny etc.

Instrumenty złożone

Grupę tę stanowi kombinacja wcześniej wspomnianych grup. Są one, zgodnie z rozporządzeniem kontraktem składającym się z instrumentu kapitałowego oraz finansowego zobowiązania. Przykładem takiego instrumentu mogą być obligacje z opcją wcześniejszej spłaty, obligacje zamienne na akcje. Występują dwa rodzaje instrumentów złożonych:

• z dwóch instrumentów pierwotnych
• instrumentu pochodnego i pierwotnego

Międzynarodowe definicje instrumentów finansowych

Wstąpienie Polski w szereg państw należących do Unii Europejskiej wymusiło dostosowanie prawa, również finansowego do standardów przyjętych przez dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady. Dyrektywa o rynkach instrumentów finansowych poszerzyła zarówno pojęcie zbywalnych papierów wartościowych jak i zakres derywatów objętych pojęciem instrumentów finansowych do których zaliczyła:

• zbywalne papiery wartościowe,
• instrumenty rynku pieniężnego,
• jednostki uczestnictwa w przedsiębiorstwach zbiorowego inwestowania,
• transakcje opcyjne, transakcje typu futures, swaps, umowy terminowe na stopę procentową oraz inne kontrakty na instrumenty pochodne odnoszące się do papierów wartościowych, instrumentów dewizowych, stóp procentowych lub oprocentowania, albo innych instrumentów pochodnych, indeksów finansowych lub środków finansowych, które można rozliczać materialnie lub w środkach pieniężnych,
• transakcje opcyjne, transakcje typu futures, swaps, umowy terminowe na stopę procentową oraz inne kontrakty na instrumenty pochodne odnoszące się do instrumentów towarowych, które należy rozliczać w środkach pieniężnych lub w środkach pieniężnych z opcją jednej ze stron (w przeciwnym przypadku, mogą powodować niedotrzymanie warunków lub innego rodzaju zdarzenie unieważnienia kontraktu),
• transakcje opcyjne, transakcje typu futures, swaps, umowy terminowe na stopę procentową oraz inne kontrakty na instrumenty pochodne odnoszące się do instrumentów towarowych, które można materialnie rozliczać pod warunkiem że podlegają one obrotowi na rynku regulowanym i/lub MTF,
• transakcje opcyjne, transakcje typu futures, swaps, umowy terminowe na stopę procentową oraz inne kontrakty na instrumenty pochodne odnoszące się do instrumentów towarowych, które można materialnie rozliczać oraz nie wymienionych w inny sposób w sekcji C.6 (tejże dyrektywy) i nie przeznaczonych do celów handlowych, które wykazują właściwości innych pochodnych instrumentów finansowych, uwzględniając między innymi, czy są one rozliczane przez uznane izby rozrachunkowe lub podlegają regularnym spekulacyjnym transakcjom różnicowym,
• instrumenty pochodne dotyczące przenoszenia ryzyka kredytowego,
• kontrakty finansowe na transakcje różnicowe,
• transakcje opcyjne, transakcje typu futures, swaps, umowy terminowe na stopę procentową oraz inne kontrakty na instrumenty pochodne odnoszące się do kontraktów na instrumenty towarowe dotyczące stawek klimatycznych, opłat przewozowych, dopuszczalnych poziomów emisji oraz stawek inflacji lub innych urzędowych danych statystycznych, które należy rozliczać w środkach pieniężnych lub z opcją jednej ze stron (w przeciwnym przypadku, mogą powodować niedotrzymanie warunków lub innego rodzaju zdarzenie unieważnienia kontraktu), a także wszelkiego rodzaju inne kontrakty na instrumenty pochodne dotyczące aktywów, praw, zobowiązań, indeksów oraz środków nie wymienionych gdzie indziej w tej sekcji, które wykazują właściwości innych pochodnych instrumentów finansowych, uwzględniając, między innymi, czy podlegają one obrotowi na rynku regulowanym lub MTF, są rozliczane przez uznawane izby rozrachunkowe, lub podlegają regularnym spekulacyjnym transakcjom różnicowym.

Zgodnie z Międzynarodowymi Standardami Rachunkowości za instrumenty finansowe uznać można także umowy pożyczek, kredytów, umowy sprzedaży z odroczonym terminem płatności, środki na rachunku bieżącym, umowy najmu przewidujące wniesienie kaucji, a nawet umowy leasingu finansowego. W wyżej wymienionych umowach, w aktywach jednego podmiotu pojawia się składnik finansowy - najczęściej prawo do otrzymania środków pieniężnych lub instrument kapitałowy innego podmiotu. Drugi podmiot po stronie pasywów bilansu umieści albo zobowiązanie finansowe (jeśli posiada formę środków pieniężnych) albo instrument kapitałowy jako element kapitałów własnych.

Patrz także:

• Murabaha
• Musharaka
• Polityka refinansowa
• Operacje wyrównawcze
• Ijarah
• Dochód transferowy

Instrumenty finansowe — artykuły polecane

CDS — Okres zapadalności — Emitent — Repo — Ewidencja papierów wartościowych — Obligacje — Transakcja SWAP — Operacje walutowe — Papiery dłużne

Bibliografia

• Cebrowska T. (2010), Rachunkowość finansowa i podatkowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/65/UE z dnia 15 maja 2014 r. w sprawie rynków instrumentów finansowych oraz zmieniająca dyrektywę 2002/92/WE i dyrektywę 2011/61/UE (przekształcenie) Tekst mający znaczenie dla EOG Document 32014L0065
• Junnosuke S., Kouji T., Sovereign Credit Default Swaps: Market Developments and Factor behind Price Changes, Bank of Japan, Japan, 2010
• Kudła J. (2013), Instrumenty finansowe i ich zastosowania, Wydawnictwo Key Text, Warszawa
• M. Frendzel, Adaptacja MSR w polskiej rachunkowości. Klasyfikacja i wycena aktywów i zobowiązań finansowych w świetle MSR 39. Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena, "Przegląd podatkowy" 2005, nr 3
• Owsiak S. (2015), Finanse, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Szczepański M. (2011), Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójności UE po 2013 roku - wymiar wspólnotowy i krajowy, Warszawa
• Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi Dz.U. 2005 nr 183 poz. 1538
• Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości. Dz.U. 1994 nr 121 poz. 591

Autor: Klaudiusz Rybak, Michał Bednarczyk