Monopol

Monopol to struktura rynkowa polegająca na tym, że jedna firma dostarcza całą produkcję dóbr i usług w naszym kraju lub na danym obszarze (poczta, gazociągi miejskie). Może przybierać formę związków producentów (kartel, trust, koncern). Związki te dają przewagę ekonomiczną nad konkurentami, poprzez osiąganie wyższych zysków, dzięki korzystnemu kształtowaniu cen sprzedaży. Przesłanką istnienia monopolu może być posiadanie patentu, praw autorskich lub prawo wyłączności na sprzedaż danego produktu na danym rynku.

Firma w monopolu posiada znaczną siłę rynkową, jednak nowo wchodzący na rynek staja się zagrożeniem dla danej firmy. Monopole maja charakter przejściowy, ze względu na szybkie rozprzestrzenianie się innowacji technologicznych. Monopolista jest także narażony na konkurencje ze strony wyrobów substytucyjnych. Monopole państwowe lub rządowe dostarczają dobra i usługi dla społeczeństwa, nie chodzi w nich o maksymalizacje zysku tak jak w firmach prywatnych.

Produkt monopolu jest jedyny w swoim rodzaju (unikatowy), co oznacza, ze nie posiada bliskiego substytutu. Jednocześnie jest wielu nabywców z których żaden nie znaczy aż tyle by swoim zachowaniem mógł wpływać na kształtowanie ceny. Monopolista jest cenotworcą- kontroluje cenę.

Etymologicznie oznacza wyłączność osoby lub grupy osób w jakimś zakresie działalności. W ekonomii czysty monopol oznacza pojęcie rynku, na który inni uczestnicy nie mają w ogóle swobody wejścia na niego. Jeśli na rynku danego dobra znajduje się tylko jeden nabywca, to jest to monopol popytu, jeśli zaś sprzedawca (producent) to jest to monopol podaży. Jeśli po obu stronach rynku znajduje się tylko po jednym uczestniku, to monopol określamy jako dwustronny (bilateralny).

W warunkach monopolu producent (dostawca usługi) aktywnie wpływa na ceną i ilość oferowanego dobra (oferowanej usługi). W warunkach monopolu wielkość produkcji jest ustalona na poziomie optimum ekonomicznego, podaż nie zależy więc od ceny. Podaż ustalana jest w odniesieniu do wielkości istniejącego popytu. W przypadku czystego monopolu produkt firmy nie ma substytutów, co oznacza że elastyczność mieszana popytu równa jest zeru.

TL;DR

Monopol to struktura rynkowa, w której jedna firma kontroluje całą produkcję dóbr i usług. Monopolista ma znaczną siłę rynkową, ale jest narażony na konkurencję. Monopole mogą być przejściowe ze względu na innowacje technologiczne. Istnieją różne przyczyny powstawania monopolu, takie jak posiadanie patentów lub wyłączności sprzedaży. Monopol kontroluje cenę i ilość oferowanych dóbr. Istnieje wiele rodzajów monopolu, takich jak wymuszony, państwowy i naturalny. Monopol może mieć negatywny wpływ na postęp techniczny i może być krytykowany za wywoływanie sztucznego popytu. W Polsce istnieją działania antymonopolowe mające na celu ochronę konkurencji i konsumentów.

Założenia czystego (pełnego) monopolu

• na rynku jest wielu kupujących i jeden sprzedający, monopol podaży (bądź jeden kupujący i - wielu sprzedających, monopol popytu)
• produkty są jednorodne, lub zróżnicowane. Nie istnieją ich bliskie substytuty
• istnieje doskonała informacja o rynku. Oznacza to, że monopolista podaży zna popyt na produkowane przez siebie dobro, zaś monopolista popytu zna podaż dobra na które jest zapotrzebowanie.
• występują bariery wejścia do działalności opanowanej przez monopol,
• cenodawczość - monopolista ustala cenę

Przyczyny powstawania monopolu

• monopolista posiada patenty i prawa autorskie na produkt,
• monopolista jest jedynym i wyłącznym właścicielem strategicznego zasobu, nie mającego bliskich substytutów,
• założenia czystego (pełnego) monopolu,
• monopolista ma wyłączność sprzedaży danego towaru na danym obszarze
• monopolista posiada odpowiednio duży kapitał
• bariery administracyjno-prawne - polityka protekcyjna państwa chroniąca krajowego producenta przed napływem na rynek produktów zagranicznych

Pięć źródeł monopolu

• Wyłączna kontrola nad ważnymi nakładami

Należy zauważyć, iż sprawowanie wyłącznej kontroli nad ważnymi nakładami nie gwarantuje utrzymania na stałe monopolistycznej władzy. Postęp technologiczny pozwala na stałe rozwijanie sposobów wytwarzania istniejących produktów. Nakłady, które pozwalają firmom na bycie monopolistami w bardzo krótkim czasie mogą stać się przestarzałe oraz bezużyteczne.

• Korzyści skali

Korzyści skali związane są z krzywą przeciętnych kosztów długookresowych. Kiedy krzywa przeciętnych kosztów długookresowych (zakładając stałe ceny nakładów) jest opadająca, sposobem który wygeneruje najmniej kosztów jest skoncentrowanie produkcji w rękach jednej firmy.

• Patenty

Słowo patent oznacza nadanie wyłącznych praw do odnoszenia korzyści z wszelkich transakcji wiążących się z wynalazkiem, którego ten patent dotyczy (R.Frank 2007, s. 437). Należy zauważyć, iż monopole tworzone przez patenty mogą prowadzić do wzrostu cen danych produktów lub usług. Jest to związane z nakładami jakie dana firma musiała ponieść aby przeprowadzić odpowiednie badania produktów. Sprzedaż produktu po odpowiednio wysokiej cenie daje firmom ekonomiczne powody żeby nadal zajmować się rozwojem. Konkurencja spowodowałaby obniżenie cen produktów i usług do poziomu kosztów końcowych. Nie pozwoliłoby to firmom na dalsze badania oraz rozwój technologiczny.

• Ekonomia zależności

Przykładem mogą być technologia VHS oraz konkurencyjny format magnetowidów - Beta. Początkowo VHS zyskało przewagę konkurencyjną spowodowaną możliwością dłuższego nagrywania. Mimo poprawy tego defektu oraz uznania specjalistów, VHS pod względem sprzedaży był nie do pokonania. Popularność VHS spowodowała rozwój wypożyczalni kaset czy punktów naprawy. Z powodu łatwego dostępu do tych miejsc klienci wciąż wybierali technologię VHS.

• Licencje państwowe lub koncesje na autoryzowaną dystrybucję

Na wielu rynkach działalność mogą prowadzić jedynie firmy, które uzyskały państwowe licencje. Dla innych jest to zabronione prawem. Posiadacze licencji państwowych muszą czasami liczyć się z surowymi przepisami regulującymi. Określają one co dany podmiot może, a czego nie wolno mu robić.

Charakter monopolu

Monopol może mieć charakter:

1. wymuszony - występuje wtedy, kiedy jeden z producentów towaru lub usługi osiąga taką pozycję na rynku, że pozostali producenci bankrutują
2. państwowy - występuje wtedy, kiedy prawo danego państwa pozwala świadczyć usługi lub produkować określony asortyment towarów tylko jednemu podmiotowi (np. monopol spirytusowy, monopol loteryjny itp.),
3. naturalny - wynika z natury dostarczanej usługi lub towaru, gdy ze względów technicznych konkurencja wielu podmiotów jest niemożliwa lub utrudniona (np. koleje żelazne, dostarczanie gazu, prądu elektrycznego, telekomunikacja itp.).

Monopol a postęp techniczny

Na strukturę rynku wpływa liczba uczestników będących po stronie popytu i podaży (polipol, oligopol, monopol, oligopson itp.). (K.Klimek 2014, s. 121) Zarówno konkurencja monopolistyczna, jak i oligopolistyczna, wpływa pozytywnie na postęp techniczny. pomimo iż ich założenia i formy są odmienne od zasad i form wolnej konkurencji, oba typy konkurencji wpływają pobudzająco na rozwój gospodarki narodowej. Dużym plusem przemawiającym za tymi konkurencjami jest coraz większy postęp techniczny, stałe doskonalenie wyrobów pod kątem potrzeb konsumenta oraz wprowadzanie na rynek nowości. Niestety na kosztowne badania rynkowe mogą pozwolić sobie tylko duże firmy monopolistyczne, które są w stanie podjąć ryzyko nieuzyskania zwrotu z inwestycji. Drobne i średnie firmy nie są w stanie nadążyć za zmieniającymi się trendami technologicznymi.

Krytyka monopolu

Nierzadko dochodzi do sytuacji, w której przedsiębiorstwo wypuszcza na rynek nowość, która nie przypada do gustu konsumentom i ogromne nakłady produkcyjne wyrobu muszą ulec zniszczeniu. Trafnym przykładem marnotrawstwa jest również rynek telefonów komórkowych, który niemal co rok - półtorej roku, wprowadza do sprzedaży nowy model telefonu pobudzając sztuczny popyt i zmuszając tym konsumentów do wymiany swojego jeszcze sprawnego sprzętu na nowy, różniący się jedynie wyglądem i drobnymi zmianami w parametrach. Obecnie jest to często krytykowany temat przez ekonomistów z krajów wysoko rozwiniętych. Ukazują oni negatywny efekt szybkiego postępu, jakim jest odciąganie ludzi i kapitału od potrzeb natury socjalnej i kulturalnej. W krajach wysoko rozwiniętych, takich jak USA i kraje Europy Zachodniej, praktykuje się działalność państwową walczącą z monopolizacją. Poprzez nakładanie sankcji, wydawanie ustaw i rozporządzeń hamujących rozwój monopoli starają się wspomóc drobne i średnie firmy, które masowo bankrutują. Ustawodawstwo monopolowe ma na celu poprawę działania rynku poprzez minimalizowanie porozumień monopolistycznych, które dyskryminują mniejsze podmioty, niebiorące udziału w porozumieniu. Zwraca również uwagę na nadużywanie pozycji dominującej, która zniekształca rynek i hamuje rozwój konkurencji.

Działania antymonopolowe w Polsce

Ustawodawstwo antymonopolowe II Rzeczpospolitej odnosiło się praktycznie jedynie do karteli. Prawdziwe działania podjęte w celu ograniczenia monopolizacji rynku sięgają roku 1990 kiedy uchwalono pierwszą ustawę o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym. W 2000 roku wzmożono działania w tym kierunku w obliczu zbliżającej się perspektywy przyjęcia Polski do grona państw członkowskich Unii Europejskiej, które wymagało wzmocnienia ochrony konkurencji w Polsce i doprowadziło do uchwalenia ustawy o ochronie konsumentów i konkurencji.

Aktualnie w polskim prawie obowiązuje ustawa z dnia 16. lutego 2007 roku o ochronie konkurencji i konsumentów, która stanowi: “Zakazane są porozumienia, których celem lub skutkiem jest wyeliminowanie, ograniczenie lub naruszenie w inny sposób konkurencji na rynku właściwym, polegające w szczególności na:

1. ustalaniu, bezpośrednio lub pośrednio, cen i innych warunków zakupu lub sprzedaży towarów;
2. ograniczaniu lub kontrolowaniu produkcji lub zbytu oraz postępu technicznego lub inwestycji;
3. podziale rynków zbytu lub zakupu;
4. stosowaniu w podobnych umowach z osobami trzecimi uciążliwych lub niejednolitych warunków umów, stwarzających tym osobom zróżnicowane warunki konkurencji;
5. uzależnianiu zawarcia umowy od przyjęcia lub spełnienia przez drugą stronę innego świadczenia, niemającego rzeczowego ani zwyczajowego związku z przedmiotem umowy;
6. ograniczaniu dostępu do rynku lub eliminowaniu z rynku przedsiębiorców nieobjętych porozumieniem;
7. uzgadnianiu przez przedsiębiorców przystępujących do przetargu lub przez tych przedsiębiorców i przedsiębiorcę będącego organizatorem przetargu warunków składanych ofert, w szczególności zakresu prac lub ceny". (Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. 2007 nr 50 poz. 331))

Monopol — artykuły polecane

Monopol naturalny — Monopol, oligopol, konkurencja — Cena minimalna — Wymiana międzynarodowa — Oligopol — Dumping — Nieuczciwa konkurencja — Import — Konkurent

Bibliografia

• Begg D., Fisher S., Vernasca G., Dornbusch R. (2014), Ekonomia: Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Beksiak J. (red.) (2001), Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Cygan A., Dach Z., Kosiec K. (1994), Mikroekonomia, zachowania rynkowe, Brzeska Oficyna Wydawnicza, Kraków
• Czarny B. (2011), Podstawy ekonomii, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Czarny E. (2006), Mikroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Dach Z. (2012), Mikroekonomia, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków
• Frank R. (2007), Mikroekonomia jakiej jeszcze nie było, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk
• Garbacik E. (1980), Ekonomika obrotu towarowego i usług, PWN, Warszawa
• Klimek K. (2014), Ewolucja rynku piwa w Polsce, Stowarzyszenie Ekonomistów rolnictwa i agrobiznesu, Roczniki Naukowe, zeszyt 2
• Kotler P. (1994), Marketing. Analiza, Planowanie, Wdrażanie, Kontrola, Gebethner i Ska, Warszawa
• Lambin J. (2001), Strategiczne zarządzanie marketingowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Strona internetowa: Konkurencja rynkowa i monopol, Instytut Edukacji Ekonomicznej im. Ludwiga von Misesa

Autor: Joanna Pasternak, Magdalena Bosak