Kategoryzacja czynników ryzyka

Przy ocenie projektów inwestycyjnych podstawową rolę odgrywają: efektywność finansowa, czas i ryzyko. W poniższym referacie przyjrzymy się bliżej trzeciej z wymienionych kategorii, czyli ryzyku, a w szczególności czynnikom, które go wywołują.

W dzisiejszych mechanizmach funkcjonowania procesów gospodarczych ryzyko jest zdarzeniem powszechnym i całkowicie naturalnym. Duży wpływ ma na to rozwój techniczny w dziedzinach finansów, sprzedaży, handlu i innych sektorach funkcjonowania przedsiębiorstw.

W literaturze tematu często spotyka się dwa pojęcia związane z warunkami, w jakich jest podejmowana decyzja inwestycyjna. Jest to pojęcie ryzyka i pojęcie niepewności. Należy jednak oba te pojęcia odróżnić od siebie. Niepewność jest rozumiana szerzej niż ryzyko, które jest jej pochodną i ma charakter wymierny. Oznacza to, ze ryzyko można zidentyfikować oraz zweryfikować empirycznie.

Pojęcia te należy rozpatrywać uwzględniając następujące fakty:

1. Niepewność ma wymiar informacyjny, a jej przyczyną jest bariera dostępu do informacji lub niewiarygodność uzyskanych informacji,
2. Ryzyko ma wymiar finansowy, ponieważ można dokonać jego pomiaru, istnieją bowiem dostępne informacje umożliwiające ocenę strat lub zysków związanych z danym projektem. (Źródło: poz. nr 1, s. 157)

Jedna z definicji ryzyka (F. Knight) mówi, iż ryzyko jest to mierzalna cześć niepewności. Według teorii celowościowej ryzyko to możliwość nie osiągnięcia celu. W przypadku ryzyka "In minus" osiąga się mniej niż się założyło. Odwrotnie jest w przypadku ryzyka in plus, gdzie osiąga się więcej niż się założyło.

Identyfikacja i weryfikacja ryzyka jest konieczna ze względu na możliwość uzyskania korzyści lub poniesienia strat finansowych. Wzięcie pod uwagę ryzyka jest zatem konieczne przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych i nie tylko. W teorii decyzji problem ryzyka związany jest z sytuacją, w jakiej podejmuje się decyzje. Można wyróżnić trzy warunki do podjęcia decyzji:

• Warunki pewności, gdy można jednoznacznie określić skutki,
• Warunki niepewności związane z brakiem podstaw do określania szans i zagrożeń w oczekiwaniu określonych skutków,
• Warunki ryzyka określone możliwościami ustalenia oczekiwanych korzyści z inwestycji, prawdopodobieństwo wystąpienia określonych konsekwencji można wyliczyć za pomocą modeli matematycznych lub statystycznych.

Podejmowanie decyzji w warunkach niepewności i ryzyka jest dość skomplikowane, podczas gdy w warunkach pewności odbywa się ono na podstawie konkretnej i pełnej wiedzy o uwarunkowaniach inwestowania. (Źródło: poz. nr 1, s. 158-159)

Zróżnicowane warunki decydowania są przyczyną powstawania trzech rodzajów nastawienia do ryzyka:

• Skłonności do podejmowania ryzyka,
• Obojętności wobec ryzyka,
• Niechęci do ryzyka i jego pomiaru.

Ważnymi cechami ryzyka są ponadto dynamiczny i ekonomiczny charakter. Ryzyko wzrasta wraz z wydłużeniem się czasu inwestowania. Przy większym ryzyku można więcej zyskać i odwrotnie. Każde ryzyko ma swoja cenę, która decyduje o tym, czy dane przedsięwzięcie jest bardziej czy mniej bezpieczne.

TL;DR

W artykule omówiono kategorie czynników ryzyka w projektach inwestycyjnych. Zidentyfikowano czynniki zewnętrzne, finansowe, operacyjne, jakość zarządzania oraz czynniki ryzyka wewnętrznego. Przedstawiono również alternatywne kategoryzacje czynników ryzyka. Omówiono ryzyko systematyczne i specyficzne, ryzyko projektu, przedsiębiorstwa i właścicieli oraz ryzyko operacyjne i finansowe. Na końcu przedstawiono klasyfikacje źródeł ryzyka przedsięwzięć inwestycyjnych.

Kategoryzacja czynników ryzyka w projekcie

Przedsiębiorstwo przeprowadzając identyfikację ryzyka musi ocenić pełną gamę ewentualnego ryzyka uwzględniając jego kategoryzacje, odpowiednią dla profilu działania organizacji.

Według Słownika języka polskiego kategoryzacja to podział powiązanych i mających wspólne cechy obiektów na klasy, kategorie.

Kategoryzację czynników ryzyka, przedsiębiorstwa powinny analizować uwzględniając poniższe rodzaje:

• Czynniki zewnętrzne są to między innymi:

1. konkurenci - czyli organizacje działające w tej samej gałęzi rynkowej. Zazwyczaj stanowią największy czynnik ryzyka, dla przedsiębiorstwa, szczególnie gdy mają przewagę w dziedzinie jakości produktów lub realizowanych usług, przewagę technologiczną, logistyczną itp.
2. klienci - należą do nich osoby fizyczne jak również inne organizacje korzystające z produktów lub usług. Największe ryzyko wiąże się z utratą lub zmniejszeniem liczby i rangi klientów
3. dostawcy - są to przedsiębiorstwa, które zaopatrują inne podmioty gospodarcze w niezbędne zasoby (np. w kapitał, informacje, kapitał ludzki itp.). Ryzyko wiąże się z niedotrzymaniem terminów realizacji dostawy, podwyższeniem cen towarów i usług,
4. regulatorzy - jednostki, które kontrolują, regulują i wpływają na funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Wyróżnia się dwa główne rodzaje ryzyka związane z działalnością regulatorów. Pierwszy typ działalności to ustanowienie przez rząd agencji regulacyjnej, której zadniem jest bronienie spraw konsumentów przed wykorzystywaniem przez społeczeństwo szkodliwych praktyk gospodarczych. Drugim typem działalności regulatorów są grupy interesów, które oddziaływują na przedsiębiorstwo według swoich własnych oczekiwań
5. sojusznicy strategiczni - są to organizacje, które kolaborują se sobą w najważniejszych projektach. Ryzyko jest związane z nieskutecznej współpracy odnoszącej się do wzajemnej pomocy oraz ryzyko związane z przenikaniem wiedzy i wniosków między przedsiębiorstwa.

Mogą należeć również do nich takie czynniki jak zmieniające się ceny surowców, postępująca globalizacja, czynniki związane ze środowiskiem naturalnym (warunki pogodowe, katastrofy), kryzys ekonomiczny itp [Kaczmarek T. (2010), s. 64-67]

• Czynniki finansowe - bierze się pod uwagę ryzyko utraty płynności finansowej, opóźnienia w regulowaniu należności przez odbiorców, rozregulowany rynek walutowy, częste zmiany stóp procentowych, poziom poczynionych inwestycji, obiektywność sprawozdań finansowych itp [Chłapek K. (2015), s. 79]
• Czynniki operacyjne - dotyczą profilu uwzględniającego działalność danej organizacji. Wiąże się z odnotowaniem strat, które powiązane są z przestojami w dziale produkcji, przestojami w dostawach, zmieniające się ceny surowców, ewolucje technologiczne, jakość zarządzania, innowacyjność. [Orzeł J. (2012), s. 119-120]
• Jakość zarządzania - wpływ na nie ma kadra zarządzająca, struktura organizacyjna, społeczna odpowiedzialność biznesu, fluktuacja zatrudnienia, absencje pracowników
• Kontrola wewnętrznej - można do niej zaliczyć prowadzenie archiwum, ewidencja czynności finansowych, podział struktury pracy, delegowanie zadań, kontrola nieetycznych zachowań pracowników (kradzież, przywłaszczenia, defraudacje, szpiegostwo dla innych przedsiębiorstw)
• Czynniki ryzyka wewnętrznego - wiążą się z ryzykiem naturalnie powiązanym z branżą w której działa przedsiębiorstwo, złożonością procesów technologicznych i ekonomicznych, rozmiarem prowadzonej działalności, utratą wrażliwych danych, awariami systemów technologicznych lub IT, odejściem z firmy ważnych pracowników [Redziak Z. (2015) s. 66]

Alternatywne kategoryzacje czynników ryzyka

• Zewnętrzne - są konsekwencją związaną ze środowiskiem zewnętrznym, przedsiębiorstwo nie ma na nie wpływu, jednak może ograniczyć wystąpienie tego gatunku ryzyka. Można zaliczyć do niego ryzyka związane z działaniami politycznymi, zmianami ekonomicznymi, wpływem środowiska społeczno-kulturowego, rozwojem technologii, przepisami związanymi z ekologią, jednostkami regulującymi funkcjonowanie przedsiębiorstwa
• Operacyjne - wynika z prowadzonych obecnie operacjami, powiązanymi z wykonywaniem świadczeń, tworzeniem oraz podtrzymywaniem efektywności. Wlicza się w to wykonywanie zobowiązań związanych z realizacją projektów, produktów i usług, podniesieniem efektywności i potencjału przedsiębiorstwa, zarządzanie ryzykiem [Orzeł J. (2012), s. 123]
• Związane ze zmianą - wiąże się z tworzeniem nowych projektów, w obszarach w których przedsiębiorstwo dotychczas nie funkcjonowało.
• Czynniki gospodarcze

Czynniki ryzyka to zjawiska, które mogą wystąpić z wysokim prawdopodobieństwem i będą oddziaływać na poziom opłacalności przedsięwzięcia inwestycyjnego. Zidentyfikowane źródła powinny być dobrze scharakteryzowane i opisane. Do podstawowych źródeł ryzyka możemy zaliczyć:

1. Czynniki makrogospodarcze,
2. Czynniki mikrogospodarcze,
3. Czynniki mezogospodarcze.

Przyczyny na poziomie makro związane są z analizą ogólnogospodarczą kraju i stosunków międzynarodowych. Zalicza się do tej grupy: stan gospodarki, czy jest ona w recesji, czy w fazie dobrej koniunktury; poziom inflacji, politykę monetarna, fiskalną, legislacyjną, celną; sytuację społeczną, itp.

Czynniki mikroekonomiczne odnoszą się do danego sektora, w którym realizowany jest projekt lub inwestycja. Przeprowadza się tu analizę sektorową w celu wykazania wszystkich uwarunkowań lokalnych, stopnia innowacyjności sektora, jego energochłonność i mobilność, szanse wejścia i wyjścia, poziom dywersyfikacji produkcji, itp.

Trzecia grupa czynników dotyczy uwarunkowań wewnątrz firmy. Do ukazania specyfiki działalności operacyjno-finansowej, stosuje się analizy sytuacyjno-finansowe przedsiębiorstwa. Te trzy główne źródła ryzyka pozwalają nam na wyróżnienie rodzajów ryzyka w inwestowaniu.

• Ryzyko systematyczne i specyficzne

Ryzyko systematyczne to ryzyko wywołane ogólnymi warunkami gospodarowania (rynkowymi, branżowymi, politycznymi, społecznymi, prawnymi) i dotyczące wszystkich przedsięwzięć inwestycyjnych realizowanych w danym regionie, czy kraju. Podmioty gospodarcze nie maja na ogol na nie bezpośredniego wpływu. Do ryzyka systemowego zaliczamy: ryzyko finansowe (ryzyko walutowe, ryzyko stopy procentowej, ryzyko inflacji), ryzyko polityczne, prawne, regionalne i branżowe.

Ryzyko specyficzne tkwi w samym przedsięwzięciu inwestycyjnym i jest odmienne dla każdego z przedsięwzięć. Zależy od cech charakterystycznych dla danej inwestycji. Źródłem tego ryzyka są czynniki mezogospodarcze i mikrogospodarcze. W celu zmniejszenia ryzyka systematycznego inwestorzy darzą do uwzględnienia dywersyfikacji produktów w projektach. Zalicza się tutaj: ryzyko techniczne, marketingowe, efektywnościowe, itp [Gostkowska-Drzewicka T., (1999) s.79]

• Ryzyko projektu, przedsiębiorstwa i właścicieli

Według kryterium skutków decyzji w globalnej strategii przedsiębiorstwa można wyróżnić ryzyko projektu oraz ryzyko przedsiębiorstwa i jego właścicieli.

Ryzyko projektu inwestycyjnego to ryzyko nieukończenia, niezrealizowania projektu w określonym czasie i zgodnie z przyjętymi zasadami. Wynika ono ze skali trafności założeń technicznych, założeń ekonomiczno-finansowych tego projektu. Rodzaj ryzyka zależy od rodzaju projektu. Większe ryzyko jest przy inwestycjach nowych, a mniejsze przy inwestycjach modernizacyjnych.

Ryzyko przedsiębiorstwa i jego właścicieli rożni się od ryzyka inwestycji realizowanej. Ryzyko przedsiębiorstwa zależy od relacji między korzyściami z realizacji danego projektu, a korzyściami związanymi z eksploatowaniem majątku tego przedsiębiorstwa. Ryzyko właścicieli jest związane z ryzykiem systematycznym i ich skłonnościami do lokaty kapitału w rożnych firmach. Ryzyko pojedynczego projektu oddziaływuje na ryzyko przedsiębiorstwa, a to z kolei na ryzyko właścicieli.

• Ryzyko operacyjne i finansowe

Według kryterium efektywnego doboru projektu inwestycyjnego wyodrębniono ryzyko operacyjne i ryzyko finansowe.

Ryzyko operacyjne jest to ryzyko poniesienia strat w wyniku działania niesprawnych systemów, niewystarczającej kontroli, błędu człowieka lub niewłaściwego zarządzania [Listkiewicz J., Niedziółka P., Szymczak P., (2004) s. 119] Związane jest ono ze zmianami w strukturze aktywów. Wynika ono ze stopnia wpływu zmian sprzedaży na kształtowanie się zysku operacyjnego. Mogą więc mięć na nie wpływ: zmiany cen surowców, zmiany technologii, konkurencja, siła marketingowa, nowoczesne zarządzanie. [Rogowski W., Michalczewski A., (2005) s. 169] Ryzyko finansowe wynika ze zmian w strukturze pasywów przedsiębiorstwa. Zmiany te zachodzą zarówno w sferze kapitałów (kapitał własny a kapitał obcy) jak i w sferze zobowiązań i należności. Gdy udział kapitału obcego jest większy, prowadzi to do zwiększenia ryzyka finansowego. Ryzyko finansowe i operacyjne można oceniać za pomocą tzw. dźwigni finansowej i operacyjnej.

Klasyfikacje źródeł ryzyka przedsięwzięć inwestycyjnych

W pozycjach dotyczących ryzyka często można spotkać tez inna klasyfikację źródeł ryzyka przedsięwzięcia inwestycyjnego.

Cechy projektu:

• Duży zakres rzeczowy i wartość,
• Znaczna złożoność,
• Unikatowość i innowacyjność,
• Pośpiech w planowaniu i wdrażaniu.

Personel zarządzający projektem:

• Brak kompetencji menedżera projektu oraz niewłaściwe postrzeganie swojej roli,
• Brak wymaganych umiejętności członków zespołu zarządzającego i wdrażającego projekt.

Podmiot podejmujący projekt:

• Zbyt małe poparcie dla projektu ze strony kierownictwa podmiotu,
• Niewłaściwe wkomponowanie projektu w strukturę organizacyjną,
• Nadmierna biurokracja.

Osiągalność zasobów:

• Trudności w pozyskiwaniu odpowiednich zasobów.

Otoczenie projektu - zagrożenia w otoczeniu:

• Konkurencyjnym,
• Ekonomicznym,
• Prawnym,
• Politycznym,
• Społecznym,
• Technologicznym,
• Przyrodniczym,
• Wykonawczym.

[Listkiewicz J., Niedziółka P., Szymczak P., (2004) s. 21]

Źródła te stanowią grupę wzajemnie powiązanych zjawisk. Cynik z jednej grupy wpływa na poziom czynnika z innej grupy. Kombinacja kilku czynników pochodzących z rożnych grup może zwiększać poziom ryzyka. Wynika z tego, ze źródła ryzyka dostarczają podstawowych informacji o ryzyku w danym przedsięwzięciu inwestycyjnym.

Kategoryzacja czynników ryzyka — artykuły polecane

Ryzyko polityczne — Otoczenie organizacji — Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa — Behawioralna teoria przedsiębiorstwa — Absorpcja — Źródła informacji — System informacji strategicznej — Czynniki wpływające na zarządzanie kadrami — Środowisko realizacji projektu

Bibliografia

• Bouchaib B. (2003), The information technology outsourcing risk: a transaction cost and agency theory‐based perspective, Journal of information technology, Vol. 18, Nr 3
• Chłapek K. (2015), Pomiar ryzyka gospodarczego na podstawie sprawozdań finansowych, Difin, Warszawa
• Gostkowska-Drzewicka T. (1999), Projekty inwestycyjne, ODDK, Gdańsk
• Kaczmarek T. (2008), Ryzyko i zarządzanie ryzykiem. Ujęcie interdyscyplinarne, Difin, Warszawa
• Kendall R. (2000), Zarządzanie ryzykiem dla menedżerów, LIBER, Warszawa
• Kwak Y. (2004), Project risk management: lessons learned from software development environment, Technovation, Vol. 24, Nr 11
• Listkiewicz J., Niedziółka P., Szymczak P. (2004), Metody realizacji projektów inwestycyjnych, ODDK, Gdańsk
• Orzeł J. (2012), Zarządzanie ryzykiem operacyjnym za pomocą instrumentów pochodnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Raczkowski K., Wojciechowska-Filipek S. (2016), Wymiary zarządzania ryzykiem w obrocie gospodarczym, CeDeWu, Warszawa
• Redziak Z. (2015), Zarządzanie ryzykiem w organizacji, Akademia obrony narodowej, Warszawa
• Rogowski W., Michalczewski A. (2005), Zarządzanie ryzykiem w przedsięwzięciach inwestycyjnych, Oficyna ekonomiczna, Kraków
• Szczepanik E. (2010), Ryzyko w działalności gospodarczej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Menedżerskiej w Warszawie, Warszawa
• Tesch D. (2007), IT project risk factors: The projectmanagement professionals perspective, Journal of Computer Information Systems, Vol.47, Nr 4

Autor: Milena Pasternak, Daniel Biernacki