Ekonomia instytucjonalna

Ekonomia instytucjonalna jest jednym z nurtów ekonomii, który skupia się na badaniu roli instytucji w procesie gospodarczym. W odróżnieniu od tradycyjnej ekonomii neoklasycznej, która zakłada, że jednostki są racjonalnymi aktorami dążącymi do maksymalizacji własnych korzyści, ekonomia instytucjonalna koncentruje się na analizie wpływu instytucji na zachowania jednostek i funkcjonowanie rynków.

W ramach ekonomii instytucjonalnej istnieje wiele podejść i teorii, ale wszystkie one podkreślają znaczenie instytucji jako zasad, norm i reguł, które kształtują działanie jednostek gospodarczych. Instytucje obejmują zarówno formalne struktury, takie jak prawo, systemy rządowe i regulacje, jak i niematerialne normy społeczne, wartości i zwyczaje.

Ważnym elementem ekonomii instytucjonalnej jest analiza instytucji jako czynników determinujących zachowanie jednostek i wyniki gospodarcze. Przykładowo, instytucje prawne i kontrakty mają kluczowe znaczenie dla rozwoju rynków i umożliwiają budowanie zaufania między stronami transakcji. Ponadto, instytucje mogą wpływać na podział zasobów, strukturę rynkową, innowacje i wiele innych aspektów gospodarki.

Powstała w USA myśl ekonomiczna, która za punkt odniesienia w wyjaśnianiu procesów gospodarczych przyjmuje instytucję, jako wzór wykształcony przez społeczeństwo. Instytucja wg czołowego myśliciela T. Veblena, to "utarte zwyczajowo sposoby regulowania procesów życiowych społeczeństwa w odniesieniu do środowiska materialnego, w którym społeczeństwo żyje". Instytucje kształtują życie ludzkie i społeczne, przez zbiorowe działania, które prowokują od przemocy, przymusu, dyskryminacji i nieuczciwej konkurencji.

Główne źródła nurtu to:

• darwinizm społeczny,
• antropologia kulturowa i pragmatyzm.

W okresie międzywojennym zdobyła ona znaczące miejsce w amerykańskiej myśli politycznej.

Historia

Oficjalnie nurt instytucjonalny zainicjował Veblen. Jednakże wcześniej wagę tego podejścia doceniał już sam [[Adam Smith]. Na początku ekonomia instytucjonalna miała swoich zwolenników i przeciwników. Współistniała z innymi nurtami. W drugiej połowie lat 40 XX wieku ekonomie instytucjonalną przyłączono do nauk socjologicznych, która nie była wówczas szanowana przez ekonomistów. Dopiero w latach 70 XX wieku pojawiła się inicjatywa, aby przywrócić ją z powrotem. Wówczas pojawiła się zmieniona nowa ekonomia instytucjonalna NEI.

Nowa ekonomia instytucjonalna NEI

Ze względu na globalny kryzys gospodarczy stworzono nowe nurty ekonomiczne mające na celu poprawę sytuacji finansowej państwa. Powstała wówczas również ekonomia instytucjonalna. W Polsce istniało duże zainteresowanie tym nurtem ekonomii ponieważ najlepiej pasował do ówczesnej sytuacji państwa. Dążyła ona do zapewnienia stabilności ekonomicznej.

"Gdy główny nurt ekonomii identyfikuje równowagę jako punkt, instytucjonaliści utożsamiają ją z systemem instytucji, który:

• równoważy różne potrzeby członków społeczeństwa,
• nakazuje im przestrzeganie zasad zachowania, które są w interesie społeczeństwa, pozwalając im na wybór strategii gry,
• gwarantuje ciągłość zasad i mechanizmów,
• dostarcza większego stopnia przewidywalności zachowań innych członków społeczeństwa".

Racjonalność ekonomii instytucjonalnej

"W procesie ewolucji instytucji można widzieć mechanizm rozwiązania problemów wynikających z ustrojowej ograniczoności możliwości ludzkiego rozumu, z tego, iż ludzki umysł może objąć tylko wąski krąg złożonej rzeczywistości społecznej. Model racjonalności instrumentalnej dominujący w ekonomii neoklasycznej jest modelem normatywnym, natomiast koncepcje racjonalności ograniczonej i adaptacyjnej rozwiane w ekonomii behawioralnej i instytucjonalnej są próbami opisu tego, jak człowiek rzeczywiście zachowuje i podejmuje decyzje ekonomiczne".

Ochrona konkurencji

"Ekonomia instytucjonalna może mieć korzystny wpływ na ochronę konkurencji w zależności od związków między NEI, a konkretnymi tematami dotyczącymi ochrony konkurencji. Postrzeganie tych wzajemnych powiązań prowadzi do spostrzeżenia, że ochrona konkurencji zakorzeniona jest w pewnym porządku instytucjonalnym i jest jego częścią".

Wpływ instytucji na nierówności społeczne i sprawiedliwość społeczną

Instytucje mogą mieć istotny wpływ na nierówności społeczne i sprawiedliwość społeczną. Silne instytucje, które zapewniają uczciwe warunki gry na rynku, mogą zmniejszać różnice w dochodach i dostępie do zasobów. Jednak słabe instytucje lub korupcja mogą prowadzić do skoncentrowania bogactwa w rękach nielicznych.

Przykładem może być problem nierówności społecznych w niektórych krajach rozwijających się, gdzie słabe instytucje i korupcja prowadzą do nieuczciwej dystrybucji zasobów. W takich przypadkach, rozwój silnych instytucji może być kluczowy dla zmniejszenia nierówności społecznych.

Instytucje mają również wpływ na możliwości rozwoju jednostek społecznych. Silne instytucje, które zapewniają równość szans, dostęp do edukacji i sprawiedliwość społeczną, tworzą warunki sprzyjające rozwojowi jednostek.

Na przykład, dobre instytucje edukacyjne i systemy opieki społecznej mogą zapewnić jednostkom lepsze możliwości rozwoju. Jednak słabe instytucje, które dyskryminują lub nie zapewniają równych szans, mogą ograniczać rozwój jednostek społecznych.

Analiza instytucji globalnych i ich wpływu na gospodarkę światową

W ramach ekonomii instytucjonalnej analizuje się również instytucje globalne, takie jak instytucje finansowe, organizacje międzynarodowe i umowy handlowe. Badanie tych instytucji pozwala zrozumieć, jak wpływają one na gospodarkę światową.

Na przykład, globalne instytucje finansowe, takie jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) czy Bank Światowy, mają istotny wpływ na stabilność finansową i rozwój krajów. Organizacje międzynarodowe, takie jak Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) czy Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), również pełnią istotną rolę w kształtowaniu polityki gospodarczej.

Umowy handlowe, takie jak Umowa o Wolnym Handlu, mają wpływ na przepływ towarów i usług między krajami. Badanie tych instytucji pozwala lepiej zrozumieć, jak wpływają one na gospodarkę światową.

Instytucje globalne mają znaczący wpływ na wzrost gospodarczy i rozwój krajów. Dobre instytucje globalne, które promują wolny handel, wspierają inwestycje i przeciwdziałają korupcji, mogą przyczyniać się do wzrostu gospodarczego i redukcji ubóstwa.

Jednak słabe instytucje globalne, które faworyzują pewne kraje lub grupy interesów, mogą prowadzić do nierówności i ograniczać potencjał rozwojowy krajów. Analiza instytucji globalnych pozwala zrozumieć, jak poprawić ich efektywność i przyczynić się do zrównoważonego rozwoju gospodarczego na skalę światową.

Badania nad innowacjami instytucjonalnymi i ich wpływem na procesy gospodarcze

Zmieniające się potrzeby społeczeństwa, takie jak ochrona środowiska, walka z nierównościami społecznymi czy rozwój technologiczny, wymagają innowacyjnych rozwiązań instytucjonalnych. Badania nad innowacjami instytucjonalnymi koncentrują się na identyfikacji i analizie nowych sposobów regulowania procesów gospodarczych, które mogą przyczynić się do zrównoważonego rozwoju i lepszej alokacji zasobów.

Przykładem innowacji instytucjonalnych może być wprowadzenie systemu handlu emisjami, który stymuluje przedsiębiorstwa do redukcji emisji gazów cieplarnianych poprzez udzielanie im możliwości handlu prawami do emisji. Innym przykładem jest rozwój instytucji finansowych opartych na technologii blockchain, które umożliwiają bezpieczne i efektywne przepływy pieniężne oraz dostęp do finansowania dla mniej uprzywilejowanych grup społecznych.

Innowacje instytucjonalne mogą prowadzić do tworzenia zupełnie nowych instytucji, które lepiej odpowiadają na zmieniające się potrzeby społeczeństwa. Na przykład, rozwój platform gospodarki współdzielenia, takich jak Uber czy Airbnb, stworzył nowe instytucje, które umożliwiają wykorzystanie zasobów w bardziej efektywny sposób i tworzenie nowych źródeł dochodu.

Badanie wpływu instytucji na innowacje i rozwój technologiczny

W kontekście ekonomii instytucjonalnej, instytucje odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu zachęt do inwestowania w badania i rozwój. Dobrze funkcjonujące instytucje, takie jak stabilne ramy prawne, ochrona własności intelektualnej i skuteczne systemy patentowe, mogą stymulować przedsiębiorstwa do podejmowania innowacyjnych działań. Wysoki poziom ochrony praw własności intelektualnej daje przedsiębiorcom pewność, że inwestycje w badania i rozwój nie zostaną skopiowane przez konkurencję, co zwiększa ich motywację do inwestowania w nowe technologie.

Ponadto, instytucje mogą wpływać na dostęp do finansowania badań i rozwoju. Stabilne instytucje finansowe, takie jak banki i fundusze inwestycyjne, mogą zapewnić przedsiębiorstwom odpowiednie źródła kapitału na innowacje. W przypadku, gdy dostęp do finansowania jest utrudniony z powodu nieefektywnych instytucji finansowych, przedsiębiorstwa mogą napotykać trudności w realizacji swoich planów badawczo-rozwojowych.

Instytucje odgrywają również istotną rolę w procesie transferu technologii i komercjalizacji nowych technologii. Współpraca pomiędzy uczelniami, instytutami badawczymi a sektorem prywatnym jest kluczowa dla skutecznego transferu wyników badań do praktyki. Instytucje mogą tworzyć odpowiednie struktury i programy wspierające współpracę między różnymi podmiotami, co sprzyja transferowi technologii i komercjalizacji nowych rozwiązań.

Wpływ instytucji na transfer technologii jest szczególnie istotny w kontekście rozwoju krajów rozwijających się. Efektywne instytucje mogą tworzyć warunki dla transferu technologii z krajów rozwiniętych, co może przyspieszyć proces innowacji i rozwoju gospodarczego. Jednocześnie, instytucje powinny również wspierać tworzenie innowacji w samych krajach rozwijających się, poprzez tworzenie odpowiednich programów wsparcia dla przedsiębiorców i badaczy.

Analiza instytucji w kontekście zrównoważonego rozwoju

Wpływ instytucji na zrównoważony rozwój jest niezwykle istotny. Skuteczne instytucje regulacyjne i ochrony środowiska mogą zapewnić, że przedsiębiorstwa będą działać w sposób zgodny z zasadami zrównoważonego rozwoju. Przykładowo, instytucje mogą ustanawiać i egzekwować przepisy dotyczące emisji gazów cieplarnianych, ograniczania zużycia wody czy ochrony bioróżnorodności. Dobre instytucje mogą również tworzyć warunki dla rozwoju technologii ekologicznych oraz zachęcać przedsiębiorstwa do inwestowania w takie rozwiązania.

Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw (CSR) i instytucji jest ważnym elementem instytucjonalnym wpływającym na zrównoważony rozwój. Instytucje mogą tworzyć ramy prawne i ekonomiczne, które zachęcają przedsiębiorstwa do podejmowania działań społecznie odpowiedzialnych. Przykładowo, instytucje mogą wymagać od przedsiębiorstw publikacji raportów CSR, wprowadzać zachęty podatkowe dla firm działających zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, czy wprowadzać przepisy dotyczące etyki biznesu.

Ekonomia instytucjonalna — artykuły polecane

Rola państwa w gospodarce — Doktryna — Socjalizm — Technokracja — Nauki społeczne — Karol Marks — Idea zrównoważonego rozwoju — Ludwig von Mises — Friedrich Hayek

Bibliografia

• Chotkowski J. (2010), Instytucje rynkowe i koszty transakcyjne - kluczowe pojęcia nowej ekonomii instytucjonalnej, Rocznik nauk rolniczych
• Godłów-Legiędź J. (2014), Racjonalność w ekonomii behawioralnej i instytucjonalnej [w:] Nowa ekonomia instytucjonalna wobec współczesnych problemów gospodarczych, red. S. Rudolf, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomii, Prawa i Nauk Medycznych im. prof. Edwarda Lipińskiego w Kielcach, Kielce
• Goryna M. (2007), Przedsiębiorstwo w nowej ekonomii instytucjonalnej, Studia nad transformacją i internacjonalizacją gospodarki polskiej
• Klimczak M. (2014), Ekonomia instytucjonalna wobec ochrony konkurencji [w:] Nowa ekonomia instytucjonalna wobec współczesnych problemów gospodarczych, (red.) S. Rudolf, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomii, Prawa i Nauk Medycznych im. prof. Edwarda Lipińskiego w Kielcach, Kielce
• Landreth H., Colander D. (2005), Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Solarz J. (2014), Wygląd nowej ekonomii instytucjonalnej w stabilności systemów finansowych [w:] Nowa ekonomia instytucjonalna wobec współczesnych problemów gospodarczych, red. S. Rudolf, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomii, Prawa i Nauk Medycznych im. prof. Edwarda Lipińskiego w Kielcach, Kielce
• Stankiewicz W. (2005), Ekonomia instytucjonalna zarys wykładu, Wydawnictwo Prywatnej Wyższej Szkoły Businessu i Administracji, Warszawa
• Stankiewicz W. (2007), Historia myśli ekonomicznej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Wilkin J. (2011), Institutional equilibrium. What is about and what is the role in the economy?, Ekonomia, nr 3
• Woźniak-Jęchorek B. (2013), Struktura rynku pracy w świetle ekonomii instytucjonalnej, Gospodarka narodowa, nr 9

Autor: Manuela Kułak