Plan Balcerowicza

Plan Balcerowicza to zbiór 10 ustaw przyjętych przez rząd pod koniec 1989 roku oraz kilka w kolejnych miesiącach. Celem planu było przejście gospodarki na system rynkowy poprzez m.in. sprywatyzowanie przedsiębiorstw, zmniejszenie inflacji i otworzenie rynku na import (Morawski W. 2018).

Sytuacja przed zmianami

System gospodarczy był zdominowany przez państwo i był skupiony w dużym stopniu na przemyśle przez co sektor usług był mocno zaniedbany. Ogromnym obciążeniem dla budżetu były liczne państwowe zapomogi: wysokie renty, długie urlopy itp. Import był praktycznie niemożliwy, a także konkurencja wewnętrzna była mocno ograniczona. Eksport był uzależniony od rynku ZSRR. Nie było banku centralnego ani obligacji aby można było naprawić deficyt budżetowy. Kolejnym problemem było wysokie zadłużenie zagraniczne które bardzo wzrosło w latach siedemdziesiątych (Balcerowicz L. 1997, s. 357-360)

10 ustaw planu Balcerowicza

17 grudnia 1989 roku przedstawiono projekt 10 ustaw koniecznych do przejścia na system wolnorynkowy. 27 i 28 grudnia zostały one uchwalone i weszły w życie z dniem 1 stycznia 1990 roku (Balcerowicz L. 1997). Lista 10 wprowadzonych ustaw:

• Ustawa o uporządkowaniu stosunków kredytowych (Dz.U. z 1989 r. nr 74, poz. 440).
• Ustawa o opodatkowaniu wzrostu wynagrodzeń w 1990 roku (Dz.U. z 1989 r. nr 74, poz. 438).
• Ustawa o zmianie niektórych ustaw regulujących zasady opodatkowania (Dz.U. z 1989 r. nr 74, poz. 443).
• Prawo celne (Dz.U. z 1989 r. nr 75, poz. 445).
• Ustawa o zatrudnieniu (Dz.U. z 1989 r. nr 75, poz. 446).
• Ustawa o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1990 r. nr 4, poz. 19).
• Ustawa o zmianie ustaw Prawo bankowe i o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. z 1989 r. nr 74, poz. 439).
• Ustawa o zmianie ustawy o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. z 1989 r. nr 74, poz. 437).
• Ustawa z dnia 28 grudnia 1989 r. o zmianie ustawy - Prawo dewizowe (Dz.U. 1989 nr 74 poz. 441).
• Ustawa o zmianie ustawy o zasadach prowadzenia na terytorium Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej działalności gospodarczej w zakresie drobnej wytwórczości przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne oraz ustawy o działalności gospodarczej z udziałem podmiotów zagranicznych (Dz.U. 1989 nr 74 poz. 442).

Efekty wprowadzonych ustaw

W roku 1989 wzrost cen osiągał 3000% natomiast dzięki zastosowanym zmianom wzrost cen w latach 1990-1993 wynosił 249%, 60%, 44% i 37%. Wciąż było to zbyt dużo aczkolwiek poprawa była widoczna. Kolejnym efektem było zniknięcie ogromnych kolejek i wzrost jakości towarów. Początkowo było to spowodowane importem z zachodu jednak później jakość krajowych produktów również wzrosła. W strukturze PKB zmniejszył się udział produkcji a zwiększył sektor usług. W prawie wszystkich działach gospodarki wprowadzano nowe technologie na wzór tych stosowanych w krajach bardziej rozwiniętych (Balcerowicz L. 1997).

Krytyka planu Balcerowicza

Jednym z zarzutów wobec wprowadzonych przez ówczesny rząd ustaw jest uniemożliwienie wprowadzenia alternatywnych rozwiązań. Obrano konkretny kierunek i nie zważano na opinie innych ekonomistów. Premier bronił się mówiąc że przez poprzednie rządy sytuacja była zbyt trudna i trzeba było działać szybko i zdecydowanie. Według G. Kołodko w planie m.in. nie wyjaśniono roli państwa w procesie zmian i funkcji rynku. Ostatecznie wyniki makroekonomiczne znacznie minęły się z planowanymi początkowo założeniami ponieważ same założenia były zbyt ambitne (Rolski M. 2013).

Ponadto T. Kowalik twierdzi, że w chwili nominacji Balcerowicz nie posiadał konkretnego planu na reformy tylko chwalił system rynkowy jako najlepsze rozwiązanie. Efektem polityki gospodarczej L. Balcerowicza była ogromna recesja. Powodem było błędne założenie wzrostu podaży. Maksymalizacja cen spowodowała znaczny spadek popytu co doprowadziło do spadku podaży, a próby interwencji rządu skończyły się fiaskiem. Przez wyżej wspomnianą recesję i likwidację wielu przedsiębiorstw państwowych ok. miliona ludzi pozostało bez pracy. Negatywnymi efektami planu głównie zostali dotknięci przedstawiciele klasy niższej i średniej (Rolski M. 2013).

Plan Balcerowicza a sytuacja przed reformą

Gospodarka centralnie planowana

Gospodarka centralnie planowana była dominującym modelem ekonomicznym w Polsce przed wprowadzeniem planu Balcerowicza. Charakteryzowała się ona kontrolą państwa nad wszystkimi sektorami gospodarki, w tym przemysłem, rolnictwem, handlem i usługami. Decyzje dotyczące produkcji, alokacji zasobów i cen były podejmowane centralnie przez rząd, opierając się na pięcioletnich planach.

Jednym z głównych problemów gospodarki centralnie planowanej było skupienie na rozwoju przemysłu kosztem sektora usług. Przemysł był uważany za priorytetowy i otrzymywał większe nakłady finansowe i zasoby, podczas gdy sektor usług, taki jak handel, transport czy usługi finansowe, pozostawał zaniedbany. Było to widoczne w niedoborach i niedoskonałościach w tych obszarach, które miały negatywny wpływ na jakość życia obywateli.

Problemy przed reformą

Przed wprowadzeniem planu Balcerowicza Polska borykała się z szeregiem problemów w gospodarce. Jednym z głównych problemów było ograniczenie importu i brak konkurencji wewnętrznej. Gospodarka centralnie planowana wprowadzała sztywne limity na import, co prowadziło do niedoborów i niedostępności wielu produktów. Ponadto, brak konkurencji wewnętrznej powodował brak bodźców dla przedsiębiorstw do poprawy jakości i efektywności produkcji.

Kolejnym problemem było uzależnienie eksportu od rynku Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Polska była zależna od eksportu swoich produktów do ZSRR, co prowadziło do ograniczenia możliwości handlu z innymi krajami. W momencie, gdy ZSRR wprowadzał własne reformy gospodarcze i zmniejszał swoje zamówienia, Polska znalazła się w trudnej sytuacji, ponieważ nie mogła znaleźć alternatywnych rynków zbytu dla swoich produktów.

Dodatkowo, Polska zmagała się z wysokim zadłużeniem zagranicznym. Gospodarka centralnie planowana i brak konkurencyjności powodowały spadek eksportu i wzrost importu, co skutkowało narastającym zadłużeniem zagranicznym. Ograniczony dostęp do kapitału zagranicznego i brak możliwości spłaty długu powodowały trudności w utrzymaniu stabilności finansowej kraju.

Efekty wprowadzenia planu

Zmniejszenie inflacji

Jednym z głównych oczekiwanych efektów wprowadzenia Planu Balcerowicza było zmniejszenie inflacji. Dzięki polityce stabilizacyjnej, ograniczeniu emisji pieniądza i reformom strukturalnym, inflacja została skutecznie zahamowana, co przyczyniło się do ożywienia gospodarczego i wzrostu zaufania do polskiej waluty.

Poprawa jakości towarów

Wprowadzenie planu miało również na celu poprawę jakości towarów produkowanych w Polsce. Dzięki otwarciu na konkurencję zagraniczną oraz zwiększeniu efektywności przedsiębiorstw, oczekiwano podniesienia standardów jakościowych polskich produktów.

Wzrost udziału sektora usług w strukturze PKB

Plan Balcerowicza zakładał również wzrost udziału sektora usług w strukturze polskiego PKB. Dzięki liberalizacji gospodarki i otwarciu na inwestycje zagraniczne, oczekiwano dynamicznego rozwoju sektora usług, co miało przyczynić się do zwiększenia zatrudnienia i wzrostu gospodarczego.

Wprowadzenie nowych technologii

Kolejnym oczekiwanym efektem wprowadzenia planu było wprowadzenie nowych technologii do polskiej gospodarki. Dzięki otwarciu na inwestycje zagraniczne i zwiększeniu konkurencyjności przedsiębiorstw, oczekiwano transferu nowoczesnych technologii, co miało przyczynić się do podniesienia efektywności i innowacyjności polskiej gospodarki.

Wprowadzenie Planu Balcerowicza było ważnym krokiem w procesie transformacji polskiej gospodarki. Choć reformy te wywołały wiele kontrowersji i nie były bezbolesne, to jednak przyczyniły się do stabilizacji i ożywienia gospodarczego Polski. Dzięki temu, Polska stała się jednym z najdynamiczniej rozwijających się krajów Europy Środkowo-Wschodniej.

Szerszy kontekst transformacji

Związek Planu Balcerowicza z reformami politycznymi

Plan Balcerowicza, wprowadzony w Polsce w 1989 roku, był nieodłącznym elementem transformacji ustrojowej kraju z socjalizmu do demokracji. Jednakże, aby zrozumieć pełny kontekst wprowadzenia tego planu, konieczne jest spojrzenie na szersze reformy polityczne, które miały miejsce w tym samym okresie.

W latach 80. XX wieku, Polska, podobnie jak inne kraje bloku wschodniego, funkcjonowała w systemie socjalistycznym, który charakteryzował się scentralizowanym zarządzaniem gospodarką, brakiem pluralizmu politycznego oraz brakiem wolnych wyborów. Jednakże, wraz z narastającymi napięciami społecznymi i gospodarczymi, a także za sprawą zmian geopolitycznych, takich jak upadek muru berlińskiego, Polska znalazła się w punkcie zwrotnym.

W 1989 roku miały miejsce historyczne wybory parlamentarne, które pozwoliły na powstanie pierwszego niekomunistycznego rządu po II wojnie światowej. Wybory te były kluczowym momentem w procesie transformacji politycznej kraju, a Plan Balcerowicza był jednym z narzędzi, które miały na celu przeprowadzenie niezbędnych reform gospodarczych, aby umożliwić rozwój demokracji.

Wprowadzenie pluralizmu politycznego i wolnych wyborów

Plan Balcerowicza miał na celu przede wszystkim odbudowanie polskiej gospodarki, która była wówczas w stanie kryzysu. Jednakże, aby to osiągnąć, konieczne było wprowadzenie szeregu reform politycznych, które umożliwiłyby sprawną realizację planu.

Jedną z kluczowych zmian było wprowadzenie pluralizmu politycznego i wolnych wyborów. Plan Balcerowicza zakładał, że poprzez otwarcie gospodarki na konkurencję i prywatyzację przedsiębiorstw państwowych, powstanie potrzeba wprowadzenia nowych przepisów prawnych i instytucji demokratycznych, które miałyby nadzorować ten proces. Dlatego też, w ramach planu, przeprowadzono reformy polityczne, takie jak nowelizacja konstytucji, wprowadzenie niezależnego sądownictwa oraz reforma systemu wyborczego.

Wprowadzenie pluralizmu politycznego i wolnych wyborów było nie tylko konieczne dla prawidłowego funkcjonowania gospodarki rynkowej, ale również dla umocnienia demokratycznych fundamentów kraju. Plan Balcerowicza był zatem nie tylko planem gospodarczym, ale również narzędziem, które miało na celu budowanie nowego, demokratycznego ustroju.

Plan Balcerowicza — artykuły polecane

Przyczyny bezrobocia — Konsensus Waszyngtoński — Ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych — Interwencjonizm — Liberalizacja handlu — Unia walutowa — Recesja — Deflacja — Automatyczny stabilizator koniunktury

Bibliografia

• Balcerowicz L. (1997), Socjalizm. Kapitalizm. Transformacja. Szkice z przełomu epok, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa
• Morawski W. (2018), Sto lat polskiej polityki gospodarczej, Kwartalnik Kolegium Ekonomiczno-Społecznego Studia i Prace / Szkoła Główna Handlowa, nr 3
• Rolski M. (2013), Krytyka Planu Balcerowicza w ujęciu Grzegorza Kołodki oraz Tadeusza Kowalika, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach

Autor: Jacek Gawron, Ernest Hernik, Bartosz Karlikowski