Koszty jakości

Sposób w jaki przedsiębiorstwo potrafi zaspokoić potrzeby swoich klientów decyduje o jego sukcesie na rynku. Jakość wymaga także by zaspokojenie potrzeb odbywało się we właściwym momencie i po optymalnym koszcie. Koszty jakie przedsiębiorstwo może ponieść w wyniku braku dostatecznego poziomu jakości mogą sięgać nawet 30% jego obrotów, co stanowi poważne obciążenie w jego funkcjonowaniu, szczególnie w dłuższym okresie. Istotnym elementem ogólnych kosztów wytwarzania są koszty jakości będące sumą wszystkich kosztów operacyjnych związanych z osiągnięciem jakości. Umożliwiają one ilościową ocenę efektywności działania systemów mających zapewnić w przedsiębiorstwie odpowiedni poziom jakości. Wynika stąd, że koszty jakości możemy także określić jako koszty zapewnienia jakości, czyli wszelkiego rodzaju nakładów i strat poniesionych przez firmę, aby zapewnić ustalony poziom jakości wytwarzanych wyrobów lub świadczonych usług (Astapczyk A. 2011, s. 232). Pojęcie "kosztów jakości" zostało wprowadzone do literatury przedmiotu w latach 50. XX wieku przez Josepha M. Jurana oraz Armanda V. Feingenbaum (Zymonik Z., Hamrol A., Grudowski P. 2013, s. 131).

W literaturze brak jest jednolitego podziału kosztów jakości, co wiąże się z różnorodnością działań związanych z jakością i ich powiązań z procesem produkcji. Według normy ISO 9004:1994 koszty jakości dzielą się na te związane z operacjami wewnętrznymi oraz działalnością zewnętrzną. Koszty zewnętrzne mające zapewnić oczekiwany poziom jakości, to "koszty związane z reprezentacją i dowodami wymaganymi jako obiektywne wykazanie jakości". Zaliczyć tu możemy:

• koszty oceny zgodności systemu jakości przez instytucje certyfikacyjne,
• koszty badań i oceny właściwości produktu przez niezależne ośrodki badawcze.

Z kolei "w systemie TQM możemy wyróżnić trzy grupy operacyjnych kosztów jakości:

• koszty zgodności - czyli koszty zapobiegania błędom i wytwarzaniu produktów o zaniżonej jakości, powstających przed wystąpieniem błędów, oraz koszty oceny zgodności (jako kontroli spełniania wymagań),
• koszty braku zgodności - koszty korekty błędów i likwidacji skutków niskiej jakości produktów, powstających po wystąpieniu błędów,
• koszty utraconych możliwości - koszty zabezpieczenia się na przyszłość powstające z zaabsorbowania kierownictwa problemami przeszłości oraz nie zwrócenia uwagi na związek bieżącej jakości z przyszłymi zyskami".

Rys. 1. Koszty jakości w organizacji

Źródło: K. Sloan, TQM w kształceniu MBA, materiały konferencyjne, UJ, Kraków 1993, s. 41.

Do kosztów zgodności zaliczane są koszty prewencji, kontroli, inspekcji i badań. Są to np. koszty walidacji projektów, koszty utrzymania sprzętów kontrolno-pomiarowych, koszty ponoszone na analizę przyczyn powstawania niezgodności czy też koszty kontroli dostaw i audytów wewnętrznych. Natomiast koszty braku zgodności dotyczą wyrobów wybrakowanych i dzielą się na koszty wewnętrzne i zewnętrzne. Do kosztów braków wewnętrznych zaliczamy np. koszty naprawy braków wewnętrznych i koszty ponownej kontroli. Koszty braków zewnętrznych to m.in. koszty gwarancji, koszty procesowania reklamacji, koszty wycofania wyrobów z rynku. Koszty utraconych możliwości to nieosiągnięte przez firmę zyski spowodowane np. utratą potencjalnych klientów, niższą sprzedażą wyrobów o niższej jakości, niewykorzystaniem posiadanego majątku produkcyjnego.

Rys. 2. Rozwój kosztów związanych z jakością

Źródło: Koszty i korzyści wdrażania systemu jakości w przedsiębiorstwie, pod red. T.Wawaka, PKN, Warszawa 1996, s. 43.

Najistotniejszą rolę pełnią koszty związane z profilaktyką projakościową. W przedsiębiorstwach, dla których poprawa jakości ich wyrobów jest procesem ciągłym stanowią one większość ogółu kosztów jakości. Większa dbałość o jakość produktu już na etapie jego projektowania, udoskonalanie metod produkcji, prowadzi w rezultacie do redukcji kosztów związanych z oceną i wadliwością wyrobów. Rysunek 2 obrazuje zależności zachodzące pomiędzy kosztami zgodności a kosztami niezgodności. Wraz ze wzrostem wydatków na profilaktykę i ocenę następuje spadek liczby braków i związane z tym zmniejszenie kosztów braku zgodności.

Krzywa łącznych kosztów jakości posiada swoje minimum, będące punktem optymalnych kosztów jakości. Krzywą łącznych kosztów jakości można podzielić na trzy strefy:

1. Strefa projektów poprawy,
2. Strefa neutralna,
3. Strefa doskonałości.

Strefa projektów poprawy koszty wadliwości ~50% koszty oceny ~40% koszty prewencji ~10%Skoncentrowanie wysiłków na technikach regulacji jakości 100% <-- wadliwa

Strefa neutralna koszty wadliwości <40% koszty oceny >50% koszty prewencji >10%Optymalizowanie kosztów jakości przez redukcję inspekcji, przeglądy systemu (audity). Szukanie perfekcjonizmu JAKOSĆ WYKONANIA

Strefa doskonałości koszty wadliwości <20% koszty oceny <20% koszty prewencji >60%Skoncentrowanie uwagi na profilaktyce dobra --> 100%

Rys. 3. Schemat segmentu modelu optimum kosztów jakości

Źródło: Opracowanie własne na podst. H. D. Haustein, K. Neumann, Analiza ekonomiczna poziomu technicznego produkcji przemysłowej, PWE, Warszawa 1970, s. 278.

O tym w której ze stref znajduje się przedsiębiorstwo decyduje relacja zachodząca pomiędzy jego kosztami wadliwości, a kosztami oceny i zapobiegania. Wraz ze wzrostem poziomu jakości zmianie ulega zarówno poziom, jak i struktura kosztów jakości. Całkowite koszty jakości dążą do minimum (optimum), czemu towarzyszy wzrost udziału kosztów dobrej jakości przy spadku kosztów złej jakości. W uzasadnionym przypadku może jednak dojść do sytuacji w której wzrost kosztów dobrej jakości będzie wyższy od oszczędności z redukcji kosztów złej jakości. Wpływa to na znaczną poprawę jakości wyrobów i wzrost popytu na nie, co korzystnie wpływa na sytuację finansową firmy.

Najczęściej mamy jednak do czynienia ze spadkiem poziomu kosztów jakości i zmniejszeniu ich udziału w całkowitym koszcie wytwarzania.

Rys. 4. Redukcja kosztów jakości miarą ich poziomu

Źródło: J. Bank, Zarządzanie przez jakość, Gebethner i S-ka, Warszawa 1996, s. 111.

Rys. 4. ilustruje rolę jaką odgrywają koszty profilaktyki w całości kosztów jakości. Wraz z wprowadzeniem działań mających na celu polepszenie jakości znacznie wzrastają wydatki ponoszone na szkolenia, planowanie i doskonalenie produkcji. Po pewnym czasie działania te przynoszą efekt w postaci redukcji kosztów oceny, kosztów braków wewnętrznych i zewnętrznych oraz utraconych możliwości. W rezultacie koszty poprawy jakości są niższe niż wydatki poniesione na ten cel, czyli jakość nic nie kosztuje. Wniosek ten ilustruje Rys. 5.

Rys. 5. Korzyści i koszty wdrożenia TQM i ciągłej poprawy jakości

Źródło: K.Sloan, TQM..., op. cit., s. 37.

Wpływ jaki poprawa jakości wywiera na sytuację przedsiębiorstwa można zilustrować za pomocą tak zwanych Reakcji łańcuchowych Deminga. Obejmują one procesy dla których impulsem jest polepszenie jakości wyrobów, a są nimi:

• obniżenie kosztów,
• polepszenie produktywności,
• podbijanie rynku przez jakość i niskie ceny,
• zachowanie przedsiębiorstwa na rynku,
• zapewnienie stanowisk pracy i tworzenie nowych.

TL;DR

Koszty jakości są istotnym elementem ogólnych kosztów wytwarzania. Dzielą się na koszty zgodności, koszty braku zgodności i koszty utraconych możliwości. Najważniejsze są koszty profilaktyki, które mają wpływ na redukcję kosztów oceny i braków. Poprawa jakości przynosi korzyści przedsiębiorstwu, takie jak obniżenie kosztów, polepszenie produktywności i podbijanie rynku. Koszty jakości są ponoszone przez producentów, handel i konsumentów. Rachunek kosztów jakości pomaga w identyfikacji niezgodności i podejmowaniu działań naprawczych.

Społeczne koszty jakości

Koszty jakości powstają w całym cyklu życia produktu, tj. od momentu podjęcia decyzji o wydobyciu surowca poprzez cały proces jego wytwarzania i użytkowania, aż po jego likwidację. Stąd tzw. społeczne koszty jakości (KS) ponoszą:

• wszyscy producenci biorący bezpośrednio bądź pośrednio udział w wytwarzaniu finalnych dóbr konsumpcyjnych na poszczególnych szczeblach produkcji - są to tzw. koszty jakości producenta (KP), tj. ponoszone bezpośrednio przez producenta,
• wszyscy pośrednicy i sprzedawcy - są to tzw. koszty jakości handlu (KH), tj. ponoszone bezpośrednio przez handel,
• wszyscy użytkownicy i konsumenci - są to tzw. koszty jakości konsumenta (KK), tj. ponoszone bezpośrednio przez konsumenta.

Rachunek kosztów jakości

Z uwagi na coraz silniejszą konkurencję na rynku, w zarządzaniu przedsiębiorstwem zaczęto przykładać szczególną uwagę do obniżania kosztów wytworzenia produktów przy wykorzystaniu narzędzia jakim jest rachunek kosztów jakości. Rachunek kosztów jakości jest to "część systemu zarządzania jakością, polegająca na ustalaniu, ewidencjonowaniu, wycenie i analizowaniu działań związanych z jakością" (Zymonik Z., Hamrol A., Grudowski P. 2013, s. 144). Stosowanie rachunku kosztów jakości ma na celu poprawę efektywności przedsiębiorstwa poprzez zidentyfikowanie źródeł niezgodności z wymaganiami jakościowymi i wdrożenie działań naprawczych. W praktyce oznacza to, że narzędzie to dostarcza analizowanemu przedsiębiorstwu informacji o tym, w jaki sposób poniesione przez firmę nakłady na zapewnienie, sterowanie i doskonalenie jakości wpływają m.in. na jej poziom braków wewnętrznych, czy też reklamacji zewnętrznych. Ponadto, rachunek kosztów jakości powinien stanowić podstawę do podejmowania przez najwyższe kierownictwo decyzji krótko - i długookresowych (Walaszczyk A., Jędrzejczyk M. 2016, s. 115).

Koszty jakości — artykuły polecane

Koszty jakości - ukryta fabryka — Efektywność w kryteriach Polskiej Nagrody Jakości — Strategia projakościowa a produktywność — Strategia projakościowa — Metoda Taguchi — Analiza kosztów jakości — Controlling ekologiczny — Istota zarządzania przez jakość — Program czystszej produkcji

Bibliografia

• Astapczyk A. (2011), Rachunek kosztów jakości jako nowoczesne narzędzie wspomagające rozwój przedsiębiorstwa, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Ekonomiczne Problemy Usług, Nr 71
• Bank J. (1996), Zarządzanie przez jakość, Wydawnictwo Gebethner i Ska, Warszawa
• Hamrol A. (2017), Zarządzanie i inżynieria jakości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Haustein H., Neumann K. (1970), Analiza ekonomiczna poziomu technicznego produkcji przemysłowej, PWE, Warszawa
• Kwintowski A. (2013), Praktyczne odzwierciedlenie wiedzy o kosztach jakości, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, nr 97
• Sloan K. (1993), TQM w kształceniu MBA, materiały konferencyjne, UJ, Kraków
• Walaszczyk A., Jędrzejczyk M. (2016), Identyfikacja kosztów jakości w przedsiębiorstwach i problemy z tym związane, Przedsiębiorstwo i Finanse, nr 14
• Wawak T. (red.) (1996), Koszty i korzyści wdrażania systemu jakości w przedsiębiorstwie, PKN, Warszawa
• Zymonik Z., Hamrol A., Grudowski P. (2013), Zarządzanie jakością i bezpieczeństwem, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa

Autor: Sławomir Wawak, Bartosz Turek