Zobowiązania

Zobowiązania zgodnie z ustawą o rachunkowości, to wynikające ze zdarzeń, które miały miejsce w przeszłości obowiązki wykonania świadczenia o określonej wartości, co będzie wiązało się z wykorzystaniem posiadanych lub przyszłych aktywów. Zobowiązanie finansowe polega na wydaniu aktywów finansowych lub wymianieinstrumentów finansowych pomiędzy podmiotami.

Zgodnie z kodeksem cywilnym zobowiązanie polega na tym, że "wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić" (art. 353 par. 1 kodeksu cywilnego). "Świadczenie może polegać na działaniu albo na zaniechaniu" (art. 353 par. 2 KC). Wymiana dóbr i usług o charakterze majątkowym jest regulowane przez prawo zobowiązań.

Zobowiązania finansowe powstałe przez zobowiązanie się jednej ze stron umowy najczęściej obejmuje poniższe kategorie. Są to:

• kredyty bankowe
• zaciągnięte pożyczki
• zobowiązania z tytuły emisji dłużnych papierów wartościowych
• dodatkowo naliczone odsetki od kredytów, pożyczek jak i odsetki oraz dyskonto naliczone przy emisji dłużnych papierów wartościowych

TL;DR

Artykuł omawia zobowiązania finansowe zgodnie z ustawą o rachunkowości i kodeksem cywilnym. Opisuje różne rodzaje zobowiązań, zarówno długoterminowych jak i krótkoterminowych, oraz ich ujęcie w bilansie. Przedstawia także podmioty stosunku zobowiązaniowego, źródła zobowiązań, rodzaje świadczeń i zobowiązań solidarnych. Artykuł kończy się omówieniem sposobu wykonania zobowiązań.

Ujęcie zobowiązań w bilansie

W bilansie jednostki gospodarczej zobowiązania występują po stronie pasywów, czyli źródeł finansowania majątku przedsiębiorstwa. Stanowią one obok kapitału własnego, dodatkowe źródło pozyskiwania środków. Z racji, że są to środki, które podlegają zwrotowi w określonym czasie, nazywane są one kapitałem obcym. W bilansie podstawowym kryterium podziału zobowiązań jest okres ich spłaty.

Zobowiązania długoterminowe

Zobowiązania długoterminowe jest to ta część zobowiązań, które są wymagalne po upływie 12 miesięcy od dnia bilansowego. Dzielą się one na:

1. Zobowiązania wobec jednostek powiązanych - wobec jednostki zależnej i jednostki dominującej. Kategoria ta obejmuje głównie zobowiązania finansowe a także niektóre zobowiązania inne - zobowiązania wewnątrzzakładowe oraz z tytułu zakupu lub sprzedaży składników aktywów trwałych.
2. Zobowiązania wobec pozostałych jednostek, w których dana jednostka posiada zaangażowanie w kapitale - wobec jednostek, które nie są jednostkami zależnymi i w których jednostka posiada jakikolwiek udział w kapitale. Skład identyczny jak w przypadku zobowiązań wobec jednostek powiązanych.
3. Zobowiązania Wobec pozostałych jednostek - wobec innych jednostek tworzących otoczenie przedsiębiorstwa. Do tej grupy zaliczamy:

• kredyty i pożyczki - zobowiązania finansowe, które obejmują wszystkie wymienione rodzaje kredytów i pożyczek;
• zobowiązania z tytułu emisji dłużnych papierów wartościowych - zobowiązania finansowe wiążące się z emisją dłużnych papierów wartościowych - obligacje, weksle własne,
• inne zobowiązania finansowe - obejmują długoterminowe zobowiązania publicznoprawne, zobowiązania wobec pracowników i właścicieli oraz pozostałe zobowiązania finansowe;
• inne - w skład tej kategorii wchodzą wszystkie zobowiązania inne, omówione poniżej.

Zobowiązania krótkoterminowe

Zobowiązania krótkoterminowe jest to ta część zobowiązań, które są wymagalne w ciągu 12 miesięcy od dnia bilansowego. Dzielą się na:

1. Zobowiązania wobec jednostek powiązanych - zalicza się tu zobowiązania z tytułu dostaw i usług, o okresie wymagalności do 12 miesięcy i powyżej 12 miesięcy oraz zobowiązania inne (tworzy je całość zobowiązań finansowych oraz niektóre inne zobowiązania np. zobowiązania z tytułu zakupu lub sprzedaży składników aktywów trwałych);
2. Zobowiązania wobec pozostałych jednostek, w których dana jednostka posiada zaangażowanie w kapitale - o identycznej strukturze jak w przypadku zobowiązań wobec jednostek powiązanych;
3. Zobowiązania wobec pozostałych jednostek:

• kredyty i pożyczki - o wymagalności poniżej 12 miesięcy,
• z tytułu emisji dłużnych papierów wartościowych - papiery dłużne wyemitowane na okres do 1 roku;
• inne zobowiązania finansowe - obejmują część zobowiązań finansowych: zobowiązania z tytułu instrumentów finansowych oraz instrumentów zabezpieczających,
• z tytułu dostaw i usług, o okresie wymagalności:
  • do 12 miesięcy
  • powyżej 12 miesięcy;
• zaliczki otrzymane na dostawy - to środki otrzymane od kontrahentów na poczet zakupu produktów gotowych, materiałów, środków trwałych itp., zafakturowane z góry;
• zobowiązania wekslowe - stanowią weksle własne przedsiębiorstwa, czyli wystawione przez przedsiębiorstwo, a przekazane innym podmiotom;
• z tytułu podatków, ceł, ubezpieczeń i innych świadczeń - krótkoterminowe zobowiązania publicznoprawne;
• z tytułu wynagrodzeń - krótkoterminowe zobowiązania wobec pracowników;
• inne - to krótkoterminowe zobowiązania wobec właścicieli oraz inne zobowiązania.

Rodzaje zobowiązań w bilansie

Zobowiązania publicznoprawne

Są to zobowiązania wobec szeroko pojętych władz państwowych i samorządowych, z tytułu:

• podatku dochodowego (PIT);
• pobranych zaliczek na podatek dochodowy,
• podatku VAT do odprowadzenia;
• innych podatków, opłat i dotacji - zobowiązania z tytułu:
  • podatku od nieruchomości,
  • podatku od środków transportu,
  • opłat za użytkowanie gruntów i terenów (w tym za użytkowanie wieczyste gruntów),
  • opłat ekologicznych,
  • kar za zanieczyszczenie środowiska naturalnego,
  • wpłat na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON),
  • opłat skarbowych, notarialnych, sądowych itp.,
  • zwrotu niewykorzystanych dotacji i subwencji otrzymanych z budżetu państwa na środki trwałe, prace badawczo rozwojowe, inwestycje ekologiczne i obiekty użyteczności publicznej;
• ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych - niezapłacone składki i świadczenia z tytułu:
  • ubezpieczeń emerytalnych
  • ubezpieczeń rentowych,
  • ubezpieczeń zdrowotno-chorobowych,
  • ubezpieczeń wypadkowych,
  • składek na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych,
  • świadczeń wypłacanych przez przedsiębiorstwo pracownikowi z tytułu ubezpieczenia chorobowego;
• ceł i innych rozliczeń importowych - nieuregulowane cła czy podatek akcyzowy.

Zobowiązania wobec pracowników

Są związane z niepodjętymi wynagrodzeniami, ich ekwiwalentami oraz roszczeniami pracowników z w związku z wypłaconymi świadczeniami o wartości niższej niż wynika to z umowy. Obejmują one zobowiązania:

• z tytułu wynagrodzeń - niepodjęte wynagrodzenia netto,
• w formie niewypłaconych, a należnych pożyczek mieszkaniowych w ramach ZFŚS - są to kwoty pożyczek należne, lecz niewypłacone pracownikom (w tym objęte postępowaniem sądowym);
• sporne, objęte postępowaniem sądowym - niewypłacone pracownikom zaliczki, należne świadczenia i wynagrodzenia; są one kwestionowane przez przedsiębiorstwo,
• inne - dotyczą innych rozrachunków z pracownikami, a w szczególności:
  • niewypłaconych zaliczek na podróże służbowe, wydatki administracyjne i gospodarcze,
  • niezapłaconych, a należnych świadczeń na rzecz pracowników w formie sprzedaży materiałów, towarów, opłacenia czynszów, karnetów, rachunków telefonicznych,
  • poniesionych kosztów używania własnych pojazdów do celów służbowych.

Zobowiązania finansowe

Obejmują rozliczenia finansowe pomiędzy przedsiębiorstwem a wierzycielami. Są to zobowiązania z tytułu:

• wyemitowanych dłużnych papierów wartościowych - zobowiązania finansowe wiążące się z emisją obligacji, weksli własnych itp,
• rozliczeń z tytułu dopłat do kapitału własnego - otrzymane od właścicieli dopłaty do kapitału podstawowego oraz zapasowego do momentu dokonania odpowiedniego wpisu do rejestru sądowego;
• wyemitowanych instrumentów finansowych - to zobowiązania dotyczące instrumentów pochodnych tj. kontraktów forward, futures, swap, opcyjnych, warrantów, praw do akcji, praw poboru itp.;
• wyemitowanych instrumentów zabezpieczających - dotyczą pasyw zabezpieczających przedsiębiorstwo:
• należnych właścicielom dywidend - należna właścicielom dywidenda oraz zobowiązania z tytułu podatku dochodowego od tych dywidend odprowadzanego do Urzędu Skarbowego.

Zobowiązania wobec właścicieli

Występują w przedsiębiorstwach jednoosobowych oraz spółkach cywilnych; dotyczą środków wpłaconych przez właścicieli na rzecz przedsiębiorstwa w ciągu roku.

Inne zobowiązania

Obejmują grupę zobowiązań nie ujętych w dotychczasowych kategoriach. Do tej grupy zalicza się zobowiązania:

• wewnątrzzakładowe - dotyczą oddziałów i jednostek organizacyjnych przedsiębiorstwa wyodrębnionych pod względem finansowym i sporządzających własne sprawozdanie finansowe; obejmują one nieopłacone przez przedsiębiorstwo kwoty kosztów ogólnych całego przedsiębiorstwa, które poniosła jednostka wyodrębniona;
• z tytułu zakupu lub sprzedaży WNiP, rzeczowych aktywów trwałych lub inwestycji - dotyczą niezapłaconych faktur związanych z tymi operacjami,
• inne, dochodzone na drodze sądowej - obejmują kwestionowane przez przedsiębiorstwo zobowiązania z tytułu pożyczek, wpłat na poczet kapitału, zakupów lub sprzedaży wartości niematerialnych i prawnych, rzeczowych aktywów trwałych oraz inwestycji;
• inne, zewnętrzne - tworzą roszczenia z tytułu nieujętych w innych pozycjach rozliczeń związanych z ubezpieczeniami, odszkodowaniami, wynagrodzeniami wypłaconymi ze środków podmiotów zewnętrznych, kaucji, wadiów, kwot poręczeń, sprzedaży wierzytelności, niedoborów i szkód zawinionych przez osoby niebędące pracownikami przedsiębiorstwa oraz wszelkich nieujętych gdzie indziej zobowiązań.

Zobowiązania z tytułu dostaw i usług

Kategoria ta obejmuje zobowiązania o okresie spłaty do 12 miesięcy oraz powyżej 12 miesięcy. Powstają one w związku z zakupami od dostawców produktów, towarów i usług, dla których charakterystyczną cechą jest odroczony termin płatności. Zobowiązania te wynikają z faktu, że przedsiębiorstwo otrzymało od dostawcy kredyt handlowy (kupiecki), którego treścią są wyroby gotowe, towary, usługi czy materiały.

Podmioty stosunku zobowiązaniowego

• wierzyciel - podmiot uprawniony, przysługuje mu wierzytelność, na którą składa się jedno lub kilka roszczeń. Roszczenie może być skierowane przeciwko dłużnikowi.
• dłużnik - podmiot zobowiązany, ciąży na nim powinność spełnienia świadczenia.

Źródła zobowiązania

• umowy: jednostronne, dwustronne
• jednostronna czynność prawna

Przedmiot zobowiązania

Świadczenie jest zachowaniem dłużnika względem wierzyciela. Może polegać na działaniu lub na zaniechaniu. Zobowiązanie wystąpi, gdy świadczenie jest wykonalne.

Zobowiązania solidarne

Szczególny rodzaj powiązania. W sytuacji gdy zobowiązanie solidarne występuje, oznacza to solidarność wierzycieli (solidarność czynna) i solidarność dłużników (solidarność bierna).

Solidarność czynna Polega ona na tym, że w stosunku występuje kilku uprawnionych wierzycieli, względem których dłużnik spełniając świadczenie do rąk dowolnie wybranego wierzyciela, reguluje dług wobec wszystkich.

Solidarność bierna Polega ona na tym, że występuje kilku dłużników zobowiązanych wobec wierzyciela, który może wedle własnego wyboru żądać wykonania zobowiązania w całości lub w części od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna. Zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek dłużnika zwalnia pozostałych z tego obowiązku.

Solidarność dłużników zwiększa szanse zaspokojenia roszczenia wierzyciela.

Wykonanie zobowiązania

Zgodnie z art. 354 par. 1 KC dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno - gosporaczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. W ten sam sposób powinien współdziałać wierzyciel (art. 354 par. 2 KC). Zobowiązanie zostanie wykonane, gdy dłużnik zaspokoi interes wierzyciela.

Zobowiązania — artykuły polecane

Rodzaje należności — Pasywa — Aktywa — Aktywa trwałe — Przychody — Aktywa obrotowe — Leasing — Aktywa finansowe — Leasing zwrotny

Bibliografia

• Błach J. (2009), Ewolucja teorii struktury kapitału Akademia Ekonomiczna, Katowice
• Gierusz B. (2018), Podręcznik samodzielnej nauki księgowania, ODDK, Gdańsk
• Katner W. (red.) (2017), Prawo cywilne i handlowe w zarysie, Wolters Kluwer, Warszawa
• Kocot W. (2005), Elementy Prawa, Difin, Warszawa
• Messner Z. (2003), Podstawy rachunkowości, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice
• Pfaff J., Messner Z. (red.) (2013), Rachunkowość finansowa z uwzględnieniem MSSF, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Poniatowska L. (2013), Wpływ przyjętego modelu wyceny aktywów i zobowiązań na wartość bilansową przedsiębiorstwa, Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia, nr 64 (1)
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
• Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości. Dz.U. 1994 nr 121 poz. 591
• Walińska E. (2010), Bilans - propozycje nowej formuły sprawozdawczej, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, nr 56
• Wędzki D. (2015), Analiza wskaźnikowa sprawozdania finansowego według polskiego prawa bilansowego, Wolters Kluwer, Warszawa
• Wypych M. (2012), Struktura aktywów a złote reguły finansowania (na przykładzie spółek giełdowych), Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 261

Autor: Agnieszka Miszczyszyn, Karolina Cabała, Lidia Ryczek