Pieniądz

Pieniądz jest to powszechnie akceptowany towar, za pomocą którego dokonuje się płatności za dostarczone dobra lub wywiązujemy się z zobowiązań. (D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch 2003, s. 94) Służy on do określania ekonomicznej wartości nabywanych dóbr oraz świadczonych usług. Dzięki niemu możliwe jest porównanie wartości różnych dóbr bądź usług.

W aktualnym stanie prawnym brak jest legalnej definicji "pieniądza", co wynikać może z trudności sformułowania jego jednoznacznej definicji z uwagi na złożoność tego pojęcia, tak w rozumieniu prawnym jak i ekonomicznym. (red. A. Nowak-Far 2011, s. 33)

Najczęściej spotykane definicje pieniądza to:

• absolutnie płynny, nieprzynoszący dochodu finansowy składnik majątku
• miernik wartości
• wygodny, używany od wieków narzędziem transakcji handlowych
• ułatwia przebieg procesów produkcji, wymiany i podziału
• zapewnia większą racjonalizację procesów gospodarczych w gospodarce światowej

TL;DR

Pieniądz jest powszechnie akceptowanym towarem używanym do płatności za dobra i usługi. Brak legalnej definicji pieniądza w prawie wynika z jego złożoności. Początkowo dominowała wymiana barterowa, ale wprowadzenie pieniądza umożliwiło rozwój handlu. Pieniądz przeszedł przez różne etapy i ewolucję, od pieniądza naturalnego i kruszcowego do pieniądza papierowego i bezgotówkowego. Ma on różne funkcje, takie jak środek wymiany, miernik wartości, środek przechowywania wartości, środek płatniczy i międzynarodowy środek płatniczy. Pieniądz powinien być powszechnie akceptowany, przenośny, podzielny, trudny do podrobienia i wytrzymały. Istnieją różne miary zasobu pieniądza, takie jak M1, M2 i M3. Pieniądz wirtualny, taki jak Bitcoin, staje się coraz popularniejszy, ale jego anonimowość może prowadzić do problemów.

Geneza pieniądza

Historia pieniądza jest ściśle związana z rozwojem wymiany towarowej (S. Lis 2011, s. 98) Wraz z rozwojem cywilizacyjnym i gospodarczym społeczeństwa zmieniała się również postać pieniądza. Na początku dominowała wymiana barterowa, czyli wymiana towaru za towar. Wymiana ta miała charakter bezpośredni. Towar A był wymieniany na towar B, przy czym stosunek wymienny ustalony był każdorazowo, w zależności od zapotrzebowania i stanu rynku (podaży i popytu).(H. Zadora, T. Zieliński 2012, s. 13) Aby mogło dojść do takiej wymiany należało spełnić kryterium "podwójnej zgodności potrzeb" czyli obie strony zarówno sprzedawca jak i nabywca powinny zaspokoić swoje potrzeby. Była to jedna z większych niedogodności ówczesnych czasów. Przeprowadzenie wymiany było dość kosztowne, zajmowało dużo czasu oraz wymagało wielkiego wysiłku, aby osiągnąć wzajemną satysfakcję. System barterowy hamował rozwój wymiany handlowej, dlatego też wprowadzono rodzaj specyficznego towaru, który pełnił funkcję powszechnego ekwiwalentu. Tak narodził się pieniądz.

Etapy i ewolucja pieniądza

I PIENIĄDZ TOWAROWY (pełnowartościowy) - jego wartość nominalna była równa jego wartości realnej

• Pieniądz naturalny/pierwotny - Dobra użytkowe wykorzystywane jako pośrednik w wymianie takie jak: zboża, bydło, skóry, kruszce szlachetne. Występowały one w jednostkach wagowych.
• Pieniądz kredytowy/kruszcowy - Pieniądz papierowy wymienialny na kruszce (złoto, srebro) emitowany przez banki, będący potwierdzeniem umowy kredytowej między bankiem i jego klientem. Miał charakter materialny, natomiast wartość i siłą nabywcza jednostki monetarnej była określana przez wartość zawartego w niej kruszcu, a nie przez nazwę i oznaczenie liczbowe.

II PIENIĄDZ NIETOWAROWY (niepełnowartościowy) - jego wartość nominalna przewyższa wartość realną

• Pieniądz dekretowy/papierowy lub fiducjarny O którego emisji i zasadach obiegu decydują dekrety władzy państwowej. Występował zarówno w formie monet kruszcowych jak i w formie pieniądza papierowego - banknotów emitowanych przez banki publiczne (obecnie banki centralne). Pieniądz papierowy jest pieniądzem symbolicznym, którego wartość znacznie przewyższa koszt jego wytworzenia.
• Pieniądz bezgotówkowy/wkładowy lub bankowy, żyrowy, depozytowy Istnieje jedynie w postaci zapisu na rachunku bankowym i umożliwia udzielanie kredytów i regulowanie zobowiązań między klientami. Płatność następuje poprzez przelewy bankowe z wykorzystaniem nowych technologii (karty kredytowe, karty płatnicze, przelewy bankowe, płatności internetowe). Pieniądz bezgotówkowy spowodował oderwanie obiegu pieniężnego od zasobów kruszcowych i umożliwiło to finansowanie przyspieszonego rozwoju gospodarczego.

Funkcje pieniądza

Najistotniejsze funkcje pieniądza stanowi:

• środek wymiany jest powszechnie rozpoznawalny. Ludzie zamieniają swoje dobra i usługi na pieniądz, a potem używają go do zakupów dóbr i usług, których potrzebują (E. Mansfield 2002, s. 214). Pieniądz spełniający funkcję środka wymiany znajduje zastosowanie praktycznie we wszystkich czynnościach. Pracownicy wymieniają usługi czynnika ludzkiego jakim jest praca na pieniądz. Ludzie kupują lub sprzedają dobra w zamian za pieniądz. Pieniądz dzięki tej funkcji ułatwia handel i sprzyja produkcji społecznej. Upraszcza proces wymiany w porównaniu z transakcjami barterowymi (towar za towar) w gospodarce bezpieniężnej.
• miernik wartości jest powszechnie uznawanym ekwiwalentem, pozwala na wyrażanie wartości towarów w pieniądzu. W tej funkcji bardzo istotne jest utrzymanie jego siły nabywczej określonej przez ilość towarów, jaką można nabyć za jednostkę pieniądza (S.Owsiak 2015, s. 128)
• środek przechowywania wartości (tezauryzacji), można go wykorzystać do dokonania zakupów w przyszłości. Dana osoba może przechowywać pieniądze i użyć ich później, aby dokonać jakiejś transakcji (E. Mansfield 2002, s. 214). Funkcja przechowywania wartości (tezauryzacja) związana jest ze stabilnością pieniądza. Środkiem przechowywania wartości mogą być domy, kolekcje znaczków pocztowych a także oprocentowane wkłady w bankach.
• środek płatniczy reguluje się nim zobowiązania niezwiązane z zakupem usług oraz towarów, są to głównie płatności dotyczące zaciąganych i spłacanych pożyczek, regulowania zobowiązań podatkowych, opłacania składek na ubezpieczenia gospodarcze i społeczne.
• międzynarodowy środek płatniczy pieniądz jednego kraju jest honorowany w innym kraju jako środek płatniczy np. dolar amerykański, euro, funt brytyjski, frank szwajcarski.

Cechy pieniądza

Pieniądz jako środek wymiany powinien spełniać następujące cechy:

• Musi być powszechnie akceptowany i rozpoznawalny
• Musi być przenośny i poręczny
• Musi być łatwo podzielny na mniejsze jednostki
• Musi być trudny do podrobienia
• Musi być wytrzymały

Miary zasobu pieniądza - ujęcie sformalizowane

W literaturze i praktyce systemów monetarnych wyróżnia się kilka miar (agregatów) zasobu pieniądza. Różnią się między sobą stopniem płynności. Im mniej jest płynna dana forma pieniądza, tym więcej ograniczeń wiąże się z operowaniem tą formą i dostarcza mniej przychodu. Miarami pieniądza są:

Agregat M1:

• gotówka - uważa się ją za doskonale płynną
• depozyty, na podstawie których można wystawiać czeki - ma zbliżoną płynność do gotówki
• czeki podróżne.

Agregat M2:

• elementy składowe M1
• depozyty oszczędnościowe
• małe rachunki terminowe
• jednodniowe umowy odkupu (bank sprzedaje klientom papiery wartosciowe, a następnego dnia je odkupuje po kreślonej cenie)
• udziały w spółkach lokacyjnych na rynku pieniężnym (depozyty te przynoszą procent i pozwalają na wystawienie czeków, z zastrzeżeniem, iż są to sumy wyższe od przyjętego minimm)
• krótkoterminowe depozyty w walutach obcych.

Agregat M3:

• składniki agregatu M1 i M2
• duże depozyty terminowe
• terminowe umowy odkupu (umowy na więcej niż 1 dzień)
• długoterminowe depozyty w walutach obcych.

Ciekawostki

Najstarsza moneta pochodzi z VII wieku p.n.e. i zastała wykopana na terenach byłego państwa Lidia na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej.

Pierwsze pieniądze papierowe wymyślili Chińczycy VII-X w.n.e. Chińczycy wytwarzali pieniądz ze szlachetnego metalu z otworami w środku, by można je było nawlec. W Europie pojawiły się dopiero w 1661r. w Szwecji.

Obecnie żadna waluta nie jest wymieniana za złoto. Ostatnią taką walutą był dolar amerykański, jednakże w 1971r. jego wymienialność została zawieszona (S. Lis 2011, s. 98)

Po raz pierwszy wyżłobione krawędzie na monetach zostały zastosowane w Wielkiej Brytanii w 1663r. Był to dowód ich prawdziwości.

Przyszłość pieniądza

Współczesne trendy jasno wskazują kierunek ewolucji pieniądza, jego dematerializacja postępuje. Proces ten rozpoczął się już w drugiej połowie XX w., kiedy rozwój technologii teleinformatycznych umożliwił przechowywanie wartości materialnych w postaci zapisu na dysku komputera [S. Kubiczek 2015, s. 10]. Zwolennicy całkowitego usunięcia fizycznej postaci pieniądza wskazują na wiele pozytywnych aspektów takiej zmiany. Najistotniejszym argumentem jest pełna kontrola aparatu władzy nad przepływami środków pieniężnych, co zdecydowanie ułatwi walkę z korupcją. Przeciwnicy tego rozwiązania są zdania, że jest to zbyt opresyjna forma kontroli, która całkowicie ogranicza ich prywatność. Kolejną zaletą jest uniknięcie ponoszenia kosztów związanych z obsługą, rozliczaniem i kontrolą fizycznego pieniądza [[[OECD]] 2002, s. 13]. Ostatnim lecz nie mniej ważnym aspektem jest wygoda jaką niesie za sobą dematerializacja pieniądza. Wówczas przekazanie środków pieniężnych odbywa się natychmiastowo, z dowolnie wybranego miejsca, bez konieczności spotkania obu stron wymiany.

Ciekawym zjawiskiem jest coraz chętniej używana forma pieniądza wirtualnego, którego najbardziej rozpoznawalnym przedstawicielem jest Bitcoin. Charakteryzuje się on całkowitym brakiem fizycznej postaci, przechowywany jest w formie pliku portfela wirtualnego lub za pośrednictwem zewnętrzych serwisów prowadzonych przez osoby trzecie. Nie podlega on żadnej kontroli, a posiadacz bitcoinów może je przelać za pośrednictwem internetu dowolnemu posiadaczowi adresu bitcoin, nie pozostawiając żadnych śladów i robiąc to zupełnie anonimowo [H. Żukowska, s. 372]. Warto zwrócić uwagę, że ten kierunek rozwoju obecnych walut jest mało prawdopodobny właśnie z uwagi na anonimowość stron wymiany, ponieważ mógłbym prowadzić do ułatwienia transakcji na czarnym rynku.

Zobacz także:

• Kryptowaluta
• Bitcoin
• Austriacka teoria pieniądza
• Funkcje pieniądza
• Pieniądz fiducjarny

Pieniądz — artykuły polecane

Pieniądz bezgotówkowy — Pieniądz fiducjarny — Forma płatności — Emisja pieniądza — Funkcje pieniądza — Rozliczenia bezgotówkowe — System monetarny — Dewiza — Austriacka teoria pieniądza

Bibliografia

• Becla A. (red.) (2002), Elementy makroekonomii, Bis, Wrocław
• Begg D., Fischer S., Dornbusch R. (2007), Ekonomia. Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Kubiak E. (1999), Ekonomia - Makroekonomiczne Podstawy Polityki Gospodarczej, Wydawnictwo Samorządowe FRDL, Warszawa
• Kubiczek S. (2015), Od barteru do pieniądza wirtualnego - charakterystyka procesu dematerializacji pieniądza, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Katowice
• Lis S. (2011), Współczesna makroekonomia, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków
• Mansfield E. (2002), Podstawy Makroekonomii. Zasady, przykłady, zadania, Placet, Warszawa
• Nojszewska E. (2010), Podstawy Ekonomii, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa
• Nowak-Far A. (red.) (2011), Finanse publiczne i prawo finansowe, C.H. BECK, Warszawa
• OECD (2002), The Future of Money, OECD Publications Service, Francja
• Owsiak S. (2015), Finanse, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Samuelson P., Nordhaus W., (2007), Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Weatherford J. (2009), The History of Money, Three Rivers Press, New York
• Zadora H. (2012), Pieniądz współczesny a kryzysy finansowe, Difin, Warszawa
• Żukowska H., Żukowski M. (red.) (2013), Obrót bezgotówkowy w Polsce, Wydawnictwo KUL, Lublin

Autor: Bartosz Miraszewski, Wiktoria Wolnik, Anna Chmielarska, Arkadiusz Brzegowy