Rodzaje należności

Należność to prawo osoby fizycznej (wierzyciel) lub prawnej do otrzymania świadczenia pieniężnego lub rzeczowego, zagwarantowane umową w określonym terminie oraz określonej kwocie, które wynika z przeszłych zdarzeń wskutek realizacji świadczenia na rzecz innego podmiotu (dłużnik)(osoby fizycznej bądź prawnej). W rachunkowości należność to kategoria wyłącznie pieniężna, która oznacza wszelkie przyszłe przychody środków pieniężnych, będących aktywem podmiotu gospodarczego. Należność, której przedmiotem jest kwota to pożyczka.

TL;DR

Należność to prawo do otrzymania świadczenia pieniężnego lub rzeczowego. Należności dzielą się na długoterminowe i krótkoterminowe. Rodzaje należności to publicznoprawne, od pracowników, finansowe, warunkowe oraz z tytułu dostaw i usług. Należności mogą być sporne, wątpliwe, przedawnione lub nieściągalne. W przypadku niewypłacalności dłużnika, wierzyciel może podjąć działania egzekucyjne, takie jak wszczęcie sporu w sądzie czy naliczenie odsetek karnych. Należności są hierarchicznie uporządkowane, a najważniejsze należy spłacić w pierwszej kolejności.

Termin płatności

Jest to najważniejsze kryterium. Należności według terminu płatności dzielimy na:

a) Należności długoterminowe odzwierciedlają prawa majątkowe jednostki, które charakteryzują się okresem spłaty dłuższym niż 1 rok od dnia bilansowego. Można je podzielić na:

• należności publicznoprawne
• należności od pracowników
• należności finansowe
• należności warunkowe
• inne należności.

b) Należności krótkoterminowe cechuje okres spłaty nie przekraczający 12 miesięcy od dnia bilansowego. Obejmują one:

• całość należności długoterminowych
• należności z tytułu dostaw i usług.

Rodzaje

W akapicie tym zostaną dokładnie omówione poszczególne kategorie należności.

Należności publicznoprawne

Obejmują ogół należności od szeroko pojętych władz państwowych (urzędów skarbowych, urzędów gminy, ZUS-u, agencji celnych) z tytułu:

• Podatku dochodowego (PIT, CIT) - nadpłata podatku dochodowego od osób fizycznych/prawnych lub też roszczenie o jego zwrot;
• Pobranych zaliczek na PIT, CIT - rozumie się przez to zaliczki, jakie firma pobiera i wpłaca w imieniu podatnika do Urzędu Skarbowego w związku z: umowami o pracę, umowami zlecenie, umowami o dzieło i innymi umowami cywilnoprawnym, niegotówkowymi świadczeniami ze środków zakładowego funduszu socjalnego podlegającymi opodatkowaniu podatkiem dochodowym, nagrodami z zysku, dywidendą;
• Podatku VAT do odprowadzenia - nadpłata kwoty podatku VAT lub roszczenie o zwrot różnicy podatku należnego i naliczonego;
• Podatków, opłat i dotacji - nadpłata podatków i opłat lub roszczenie o wyrównanie niższej niż deklarowana wysokość dotacji. Wlicza się tutaj:
  • wpłaty z zysku do budżetu państwa przez jednoosobowe spółki Skarbu Państwa i przedsiębiorstwa państwowe,
  • podatek od nieruchomości, środków transportu,
  • opłaty za użytkowanie gruntów i terenów (w tym za użytkowanie wieczyste gruntów),
  • opłaty ekologiczne, kary za zanieczyszczenie środowiska naturalnego,
  • wpłaty na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON),
  • opłaty skarbowe, notarialne, sądowe i tym podobne,
  • dotacje i subwencje z budżetu państwa otrzymane na środki trwałe, prace badawczo-rozwojowe, inwestycje ekologiczne i obiekty użyteczności publicznej, jak też z tytułu funduszy unijnych;
• Ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych - nadpłata kwoty ubezpieczenia lub roszczenie o zwrot składek i świadczeń z tytułu: ubezpieczeń emerytalno-rentowych, zdrowotno-chorobowych, wypadkowych; składek na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, świadczeń wypłacanych przez przedsiębiorstwo pracownikowi z tytułu ubezpieczenia chorobowego;
• Ceł i innych rozliczeń importowych - nadpłata ceł, podatku akcyzowego, opłat manipulacyjnych związanych z importem i eksportem lub roszczenie o zwrot tych opłat.

Należności od pracowników

W skład tej kategorii wchodzą należności:

• Z tytułu wynagrodzeń - Są to nadpłacone wynagrodzenia netto z tytułu umowy o pracę, umowy zlecenia, umowy o dzieło i innych umów cywilnoprawnych oraz niewystarczające potrącenia z wynagrodzeń pracownika, do których przedsiębiorstwo ma uprawnienia;
• W formie pożyczek mieszkaniowych w ramach Zakładowego Funduszu Świadczeń Socjalnych (ZFŚS) - nadpłaty kwot pożyczek lub roszczenia o ich zwrot w części lub w całości (w tym sumy objęte pozwem sądowym);
• Z tytułu niedoborów i szkód zawinionych przez pracowników - Są to roszczenia niekwestionowane przez pracownika jak również te zatwierdzone wyrokiem sądowym. Obejmują niedobory i szkody wynikające np. z ujawnionych niedoborów inwentaryzacyjnych.
• Sporne, objęte postępowaniem sądowym - obejmują kwoty roszczeń z tytułu:
  • niedoborów i szkód,
  • niespłaconych pożyczek ze środków własnych przedsiębiorstwa oraz ZFŚS,
  • zaliczek pobranych przez pracowników,
  • pobranych i niezapłaconych świadczeń,
  • sprzedanych materiałów, towarów i produktów,
  • nienależnych wynagrodzeń;
• Inne - pozostałe rozliczenia z pracownikami obejmujące w szczególności nadpłaty lub roszczenia o zwrot poniesionych wydatków w z tytułu:
  • zaliczek na podróże służbowe, wydatków administracyjnych i gospodarczych,
  • odpłatnych świadczeń na rzecz pracowników w formie sprzedaży materiałów i towarów, opłacenia czynszów, karnetów, rachunków telefonicznych,
  • kosztów używania pojazdów do celów służbowych,
  • pożyczek udzielonych pracownikom ze środków przedsiębiorstwa, a nie z funduszu socjalnego.

Należności finansowe

Obejmują rozliczenia finansowe między wierzycielem a dłużnikiem. Są to należności z tytułu:

• Pożyczek - nadwyżka udzielonej pożyczki w stosunku do kwoty wynikającej z umowy zawartej z dłużnikiem.
• Rozliczeń związanych ze zmianą w kapitale własnym - roszczenia przedsiębiorstwa wobec właścicieli z tytułu dopłat do kapitał kapitału podstawowego i zapasowego oraz zwrotu nadpłaconych kwot w związku z umorzeniem akcji i udziałów; w pozycji tej ujmuje się akcje i udziały objęte przez właścicieli ale nieopłacone, lub też aporty zadeklarowane lecz niewniesione.
• Emisji dłużnych papierów wartościowych - nadwyżka kwoty zapłaconej przez przedsiębiorstwo za objęte papiery dłużne ponad wartość wynikającą z umowy zakupu tych papierów;
• Dywidend - roszczenie o zwrot dywidendy nienależnie pobranej przez właścicieli oraz roszczenia z tytułu niższej niż należna kwoty otrzymanej dywidendy wynikającej z posiadanych przez przedsiębiorstwo akcji i udziałów;
• Leasingu finansowego - w sytuacji, gdy przedsiębiorstwo jest leasingodawcą.

Należności warunkowe

Dotyczą:

• Otrzymanych przez przedsiębiorstwo gwarancji;
• Indosu weksli (przeniesienie uprawnień wynikających z weksla na inną osobę);
• Wpłaconych kaucji i zaliczek w związku z zawarciem umowy przedwstępnej.

Są to należności, w przypadku których kwota i termin płatności nie są pewne. Są one ewidencjonowane pozabilansowo, zatem nie są prezentowane w bilansie lecz w informacji dodatkowej.

Inne należności

Stanowią grupę należności nieujętych w dotychczasowych kategoriach. Są to należności:

• Z tytułu potrąceń wynagrodzeń - roszczenia wobec pracowników z tytułu wyroków komorniczych (w tym na poczet alimentów), składek na ubezpieczenia na życie, składek na organizacje zawodowe i społeczne;
• Wewnątrzzakładowe - dotyczą oddziałów i jednostek organizacyjnych przedsiębiorstwa wyodrębnionych pod względem finansowym (oddziały i jednostki organizacyjne przedsiębiorstwa sporządzające własne sprawozdanie finansowe). Obejmują one roszczenia z tytułu: kosztów ogólnych całego przedsiębiorstwa, dywidend wypłacanych właścicielom lub zbyt małych kwot przekazanych na poczet tych dywidend;
• Z tytułu zakupu lub sprzedaży WNiP, rzeczowych aktywów trwałych lub inwestycji - dotyczą roszczeń związanych z tymi operacjami, a także odsetek karnych od należności przeterminowanych oraz kar i odszkodowań umownych związanych z tymi składnikami majątku;
• Inne dochodzone na drodze sądowej - obejmują roszczenia z tytułu pożyczek, wpłat na poczet kapitału, zakupów lub sprzedaży WNiP, rzeczowych aktywów trwałych oraz inwestycji;
• Inne, zewnętrzne - tworzą roszczenia z tytułu nieujętych w innych pozycjach rozliczeń związanych z ubezpieczeniami, odszkodowaniami, wynagrodzeniami wypłaconymi ze środków podmiotów zewnętrznych, kaucji, wadiów, kwot poręczeń, sprzedaży wierzytelności, niedoborów i szkód zawinionych przez osoby niebędące pracownikami przedsiębiorstwa oraz wszelkich nieujętych gdzie indziej należności.

Należności z tytułu dostaw i usług

Są to należności, które powstają w wyniku sprzedaży z odroczonym terminem płatności, możemy je podzielić na:

• o okresie spłaty do 12 miesięcy
• o okresie spłaty powyżej 12 miesięcy,

Obszar rozliczeń i osoba dłużnika

a) Należności długoterminowe:

• Należności od jednostek powiązanych tj. od jednostek zależnych i jednostki dominującej. Wchodzą tutaj w skład należności finansowe np. z tyt. leasingu i inne należności np. z tyt. zakupu wartości niematerialnych i prawnych,
• Należności od pozostałych jednostek, w których dana jednostka posiada zaangażowanie w kapitale, tj. w jednostkach, które nie są jednostkami zależnymi i w których jednostka posiada jakikolwiek udział w kapitale, mający charakter trwałego powiązania (w jednostkach stowarzyszonych, współzależnych). Skład identyczny jak w przypadku należności od jednostek powiązanych.
• Należności wobec pozostałych jednostek: są to należności między przedsiębiorstwem, a instytucjami lub urzędami, obejmuje się tutaj wszystkie rodzaje należności jak w długoterminowych z wyjątkiem tyt. dostaw i usług, ponieważ one występują zawsze do 12 miesięcy.

b) Należności krótkoterminowe:

• Należności od jednostek powiązanych powstałe pomiędzy jednostkami w ramach grupy, w której w skład wchodzą jednostki dominujące oraz znaczący inwestor. Obejmują należności z tyt. dostaw i usług, które powstają w wyniku sprzedaży również ratalnej innym przedsiębiorcom produktów. Ponadto występują tutaj tez inne należności, np. finansowe, które muszą być spłacone w ciągu 1 roku obrotowego.
• Należności od pozostałych jednostek, w których dana jednostka posiada zaangażowanie w kapitale.
• Należności od jednostek pozostałych: znaczenie jest takie samo jak w przypadku należności długoterminowych, a obejmuje się tutaj między innymi wyszczególnione należności z tyt. dostaw i usług, z tyt. podatków, inne oraz dochodzone na drodze sądowej.

Stopień realności

• Należności bezsporne, czyli środki pieniężne należne jednostce, zagwarantowane prawem i niekwestionowane przez dłużnika,
• Należności sporne to niezapłacone przez dłużnika kwoty, przez niego kwestionowane (odmowa zapłaty jest udokumentowana na piśmie),
• Należności wątpliwe, czyli środki pieniężne prawnie należne jednostce, których z powodu trudności finansowych dłużnika lub trudności z ustaleniem miejsca jego pobytu albo z innych powodów, nie można wyegzekwować,
• Należności przedawnione to te kwoty obciążające dłużnika, które po upływie terminu określonego prawem (Kodeks Cywilny) nie mogą być egzekwowane, ponieważ wierzyciel utracił prawo ich dochodzenia,
• Należności nieściągalne to te kwoty, które są należne jednostce, lecz niemożliwe do wyegzekwowania, także kwoty orzeczone przez sąd.

Egzekwowanie należności

W sytuacji, gdy należności nie spływają na konto wierzyciela od dłużnika, powstaje problem w przedsiębiorstwie. Naturalne jest, że należności powinny być regulowane terminowo, ale w przypadku, gdy tak nie jest, sytuacja zmusza wierzyciela do podjęcia następujących kroków np.

• Wszczęcie sporku w sądzie
• Naliczenie odsetek karnych

Co więcej należności są oparte o kategorie (plan podziału), które uprawniają wierzycieli do zaspokojenia swoich należności, najważniejsza jest kategoria pierwsza. To właśnie te należności są opłacane jako pierwsze. Są to między innymi koszty postępowania upadłościowego czy renta za wywołanie choroby. Do dalszych kategorii należą: należności z tyt. niezdolności do pracy, z tyt. podatków lub odsetki i kary grzywny zarówno administracyjne jak i sądowe. Kategorie wyższe są ważne, ale na pierwszym miejscu obligowane jest zaspokojenie należności z kategorii pierwszej.

Rodzaje należności — artykuły polecane

Zobowiązania — Pasywa — Aktywa trwałe — Przychody — Aktywa — Koszty — Pozostałe przychody i koszty operacyjne — Kapitał zapasowy — Rodzaje rezerw

Bibliografia

• Dela M. (2016), Społeczno-ekonomiczne aspekty niewypłacalności i upadłości, Kwartalnik Prawo-Społeczeństwo-Ekonomia, nr 1
• Dębska-Rup A. (2009), Szczególne przypadki wyceny i ewidencji należności, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, nr 796
• Głoskowska K. (2014), Ściągalność należności na rzecz zakładu ubezpieczeń społecznych od płatników składek w Polsce w latach 2007-2012, Społeczeństwo i Ekonomia, nr 1
• Micherda B. (2005), Podstawy rachunkowości. Aspekty teoretyczne i praktyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Paczuła C. (2005), Rachunkowość, finanse i bilanse w praktyce przedsiębiorstw, Wydawnictwo prawnicze LexisNexis, Warszawa
• Śnieżek E. (red.) (2004), Wprowadzenie do rachunkowości. Podręcznik z przykładami, zadaniami i testami. Oficyna Ekonomiczna, Kraków
• Wędzki D. (2011), Propozycja analizy portfelowej należności, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, nr 64
• Wędzki D. (2014), Sprawozdanie finansowe przedsiębiorstwa według polskiego prawa bilansowego, Wolters Kluwer, Warszawa
• Wędzki D. (2015), Analiza wskaźnikowa sprawozdania finansowego według polskiego prawa bilansowego, Wolters Kluwer, Warszawa
• Zalewski C. (2010), GLOSA do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 21 lipca 2006 r. III CZP 41/06, Kwartalnik FeniX PL, nr 1

Autor: Justyna Zmitrowicz, Natalia Bańczak, Lidia Ryczek

Treść tego artykułu została oparta na aktach prawnych. Zwróć uwagę, że niektóre akty prawne mogły ulec zmianie od czasu publikacji tego tekstu.