Dobro kultury

Dobro kultury to "każdy przedmiot ruchomy lub nieruchomy, dawny lub współczesny, mający znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kulturalnego ze względu na jego wartość historyczną, naukową lub artystyczną" (Ustawa o ochronie dóbr kultury, 1962). Jak pisze A. Tomaszewski (2000, s. 9), dobrem kultury jest: "apolityczne i aideologiczne, obejmuje wszystkie «dobra» wytworzone ludzkim talentem, mające obiektywną wartość historyczną i artystyczną. Jest nim artystyczny i kulturalny dorobek ludzkości, podlegający wartościowaniu estetycznemu według przyjętych kryteriów w konkretnych uwarunkowaniach historycznych".

Dziedzictwem kultury nie jest to wszystko co minione pokolenia pozostawiły nam wszystkim w spadku, lecz to, co z niego chcemy przyjąć na własność. Ideałem jednak dla niego jest równoznaczność pojęć dóbr kultury i dziedzictwa kultury.. Dobro kultury może być przedmiotem powstałym zarówno w przeszłości, jak i współcześnie

Zgodnie z art. 6. ust. 1 "Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju", a "Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa" (art. 86)

Rodzaje dóbr kultury

Dobra kultury można podzielić na kilka kategorii, które obejmują zarówno materialne, jak i niematerialne aspekty. Przedmioty ruchome to takie, które można przenosić i obejmują dzieła sztuki, rzeźby, meble czy przedmioty codziennego użytku, które mają wysoką wartość artystyczną, historyczną lub naukową. Przedmioty nieruchome to te, które są związane z konkretnym miejscem, takie jak zabytki architektury, pomniki czy miejsca kultu, które są ważne dla społeczności lokalnych.

Dobra kultury mogą mieć również wartość historyczną, naukową i artystyczną. Przykładowo, starożytne manuskrypty, rękopisy i archiwa stanowią niezwykle cenne źródła informacji o przeszłości, umożliwiając badaczom zgłębianie historii, tradycji i kultury. Muzea, biblioteki i galerie sztuki gromadzą z kolei zbiory dzieł sztuki, które są zarówno ważne dla nauki, jak i mają duże znaczenie artystyczne.

Dobro kultury nie jest ograniczone tylko do przedmiotów z przeszłości, ale może również obejmować nowoczesne wytwory kultury. Współczesne dzieła sztuki, nowatorskie technologie czy nawet języki i tradycje, które ewoluują wraz z czasem, także stanowią wartościowe elementy dziedzictwa kulturowego. Przykładem może być dziedzictwo kultury popularnej, takie jak filmy, muzyka czy literatura, które mają duże znaczenie dla współczesnych społeczeństw.

Ochrona i promocja dobra kultury

Państwo odgrywa istotną rolę w ochronie i promocji dóbr kultury. Jest to związane z jego odpowiedzialnością za zachowanie dziedzictwa kulturowego narodu oraz zapewnienie dostępu do kultury dla wszystkich obywateli. W ramach tej roli państwo podejmuje szereg działań mających na celu ochronę i promocję dóbr kultury.

Po pierwsze, państwo ma obowiązek tworzenia odpowiednich ram prawnych i instytucjonalnych, które umożliwiają ochronę i promocję dóbr kultury. Powinno tworzyć i wdrażać polityki kulturalne, które uwzględniają potrzeby społeczności lokalnych i narodowych. Ponadto, państwo powinno wspierać finansowo i organizacyjnie instytucje kultury oraz inicjatywy artystyczne, które przyczyniają się do ochrony i promocji dziedzictwa kulturowego.

Po drugie, państwo powinno prowadzić działania mające na celu edukację i świadomość społeczeństwa w zakresie ochrony i promocji dóbr kultury. Powinno wspierać projekty edukacyjne, organizować wystawy, koncerty i inne wydarzenia kulturalne, które kształtują świadomość społeczną i promują wartość dziedzictwa kulturowego. Współpraca z instytucjami edukacyjnymi, takimi jak szkoły i uniwersytety, jest kluczowa w tym procesie.

Ochrona dobra kultury jest zadaniem zarówno państwa, jak i społeczeństwa. Państwo ma obowiązek tworzenia i egzekwowania odpowiednich przepisów prawnych, które chronią dziedzictwo kulturowe przed zniszczeniem, kradzieżą i nieodpowiednim wykorzystaniem. Powinno również tworzyć instytucje nadzorujące i kontrolujące przestrzeganie tych przepisów.

Społeczeństwo ma zaś obowiązek szanowania i chronienia dóbr kultury. Obywatele powinni być świadomi wartości kulturowej, jaką reprezentują, i działać w taki sposób, aby ją zachować. Powinni przestrzegać przepisów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego, nie dokonywać kradzieży, zniszczenia ani nielegalnego handlu dziełami sztuki czy innymi wartościami kulturowymi.

Instytucje i regulacje prawne dotyczące dobra kultury

W Polsce istnieje wiele instytucji, które pełnią istotną rolę w ochronie i promocji dóbr kultury. Wśród nich wyróżniają się trzy najważniejsze: Narodowy Instytut Dziedzictwa, Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów oraz Polska Akademia Nauk.

Narodowy Instytut Dziedzictwa (NID) jest jednym z kluczowych organów państwowych odpowiedzialnych za ochronę i konserwację dziedzictwa kulturowego w Polsce. Jego głównym zadaniem jest prowadzenie badań naukowych oraz dokumentacja i udostępnianie informacji na temat polskiego dziedzictwa kulturowego. NID współpracuje również z innymi instytucjami krajowymi i międzynarodowymi w celu ochrony i promocji dóbr kultury.

Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów (NIMOZ) jest odpowiedzialny za zarządzanie i nadzór nad polskimi muzeami oraz ochroną ich zbiorów. Instytut prowadzi działania mające na celu wspieranie i rozwijanie muzealnictwa w Polsce, organizuje szkolenia dla pracowników muzeów oraz wprowadza standardy dotyczące konserwacji i prezentacji zbiorów muzealnych.

Polska Akademia Nauk (PAN) również odgrywa ważną rolę w dziedzinie ochrony dóbr kultury. PAN prowadzi badania naukowe w zakresie historii, sztuki, archeologii i innych dziedzin związanych z dziedzictwem kulturowym. Współpracuje również z innymi instytucjami w celu promocji i rozwoju polskiego dziedzictwa kulturowego.

Ochrona dóbr kultury oparta jest na regulacjach prawnych. W Polsce istnieje wiele aktów prawnych, które regulują kwestie związane z ochroną i konserwacją dziedzictwa kulturowego. Jednym z najważniejszych dokumentów w tym zakresie jest ustawa o ochronie zabytków.

Ustawa o ochronie zabytków stanowi podstawę prawną dla ochrony obiektów zabytkowych. Ustala ona zasady konserwacji, restauracji i ochrony zabytków oraz określa obowiązki właścicieli obiektów zabytkowych. Ustawa ta chroni dziedzictwo kulturowe Polski przed zniszczeniem, nieodwracalnymi zmianami oraz nielegalnym handlem zabytkami.

Ponadto, istnieją również inne regulacje prawne, które mają pośredni wpływ na ochronę dobra kultury. Na przykład, prawo autorskie chroni prawa twórców i artystów, zapewniając im kontrolę nad wykorzystaniem ich dzieł. Regulacje dotyczące handlu dziełami sztuki i antykami mają na celu zapobieganie nielegalnemu obrotowi tymi wartościowymi dobrami kultury.

Zasady konserwacji, restauracji i ochrony obiektów zabytkowych

Konserwacja, restauracja i ochrona obiektów zabytkowych są istotnymi działaniami w dziedzinie ochrony dóbr kultury. Przy zachowaniu autentyczności i integralności zabytków, zasady konserwacji, restauracji i ochrony obejmują kilka kluczowych aspektów.

Pierwszym ważnym elementem jest zachowanie autentycznego charakteru zabytku. Konserwacja powinna opierać się na respektowaniu oryginalnych materiałów, technik i stylów, które zostały użyte przy tworzeniu danego obiektu. Zasady konserwacji wymagają również minimalnej ingerencji w zabytek, aby zachować jego autentyczność i historyczną wartość.

Restauracja zabytków to proces przywracania obiektów do pierwotnego stanu. W przypadku zabytków, które uległy uszkodzeniom, restauracja ma na celu przywrócenie ich pierwotnego wyglądu i funkcji. Restauracja musi być przeprowadzona zgodnie z zasadami konserwacji, aby zachować autentyczność zabytku.

Ochrona obiektów zabytkowych obejmuje również odpowiednie zarządzanie i nadzór nad nimi. Właściciele zabytków są zobowiązani do utrzymania ich w odpowiednim stanie, regularnego monitorowania ich stanu technicznego oraz podejmowania działań mających na celu zapobieganie ich uszkodzeniom i degradacji.

Dobra kultury a działania wojenne

Środki przygotowawcze, które podejmowane są w czasie pokoju dla opieki nad dobrami kulturalnymi przed dającymi się przewidzieć skutkami konfliktu zbrojnego stosownie do artykułu 3 konwencji winny obejmować, odpowiednio m.in.

• przygotowanie spisów inwentarza,
• planowanie środków doraźnych w celu ochrony przed ogniem lub strukturalnym zniszczeniem,
• przygotowanie do usunięcia ruchomych dóbr kulturalnych lub zabezpieczenie odpowiedniej opieki na miejscu dla takich dóbr\
• wyznaczenie kompetentnych władz odpowiedzialnych za opiekę nad dobrami kulturalnymi

W celu zapewnienia godnego poszanowania wszystkich dóbr kulturalnych zgodnie z artykułem 4 konwencji haskiej:

• uchylenie na podstawie kategorycznej konieczności wojskowej w rozumieniu artykułu 4 ustęp 2 konwencji może być powołane w celu skierowania ataku nieprzyjacielskiego wobec dobra kulturalnego jedynie wtedy, gdy i na tak długo, jak:
  • dobro kulturalne zostało przekształcone w cel wojskowy poprzez swoje przeznaczenie,
  • nie istnieje żaden inny sposób, który praktycznie umożliwia osiągnięcie podobnej korzyści wojskowej, jak ta, którą daje skierowanie ataku nieprzyjacielskiego przeciwko temu obiektowi,
• uchylenie na podstawie kategorycznej konieczności wojskowej w rozumieniu artykułu 4 ustęp 2 konwencji może być przywołane dla wykorzystania dóbr kulturalnych w celach, które prawdopodobnie narażą je na zniszczenie lub znaczne uszkodzenie jedynie wtedy i na tak długo, jak nie istnieje możliwość wyboru pomiędzy takim wykorzystaniem dóbr kulturalnych, a inną praktyczną metodą uzyskania podobnej korzyści wojskowej,
• decyzja o przywołaniu kategorycznej konieczności wojskowej podejmowana będzie jedynie przez oficera dowodzącego jednostką, która odpowiada batalionowi bądź wyższej, albo siłą mniejszą pod względem rozmiarów w sytuacji, kiedy okoliczności nie pozwalają inaczej,
• w przypadku ataku wynikającego z decyzji podjętej zgodnie z ustępem (a), jeśli tylko pozwalają na to okoliczności, należy bezzwłocznie wydać skuteczne wcześniejsze ostrzeżenie.

Metody zarządzania dobrem kultury

Inwentaryzacja i dokumentacja. Inwentaryzacja i dokumentacja stanowią ważny element zarządzania dobrem kultury, mający na celu ochronę i zachowanie tych dóbr. Inwentaryzacja polega na spisaniu i opisaniu wszystkich elementów danego obiektu, takich jak budynki, dzieła sztuki, zabytki czy inne elementy kulturowe. Dokumentacja natomiast obejmuje gromadzenie i archiwizację informacji oraz tworzenie fotografii, rysunków technicznych i innych dokumentów mających na celu utrwalenie stanu i cech obiektów kultury.

Metody inwentaryzacji i dokumentacji są różnorodne. Jedną z nich jest sporządzanie spisów, czyli szczegółowych wykazów wszystkich elementów danego obiektu. W przypadku zabytków czy obiektów o szczególnym znaczeniu historycznym, konieczne może być także opracowanie fotografii, które pozwolą na utrwalenie ich wyglądu i stanu. Rysunki techniczne są kolejną metodą dokumentacji, która może być przydatna w przypadku obiektów architektonicznych czy konstrukcji. Ważne jest również dbanie o odpowiednie archiwizowanie dokumentów, aby umożliwić łatwy dostęp do nich w przyszłości.

Konserwacja i restauracja. Konserwacja i restauracja są nieodzowne w procesie zarządzania dobrem kultury, ponieważ mają na celu zachowanie pierwotnego stanu obiektów oraz ich długotrwałą ochronę. Metody konserwacji i restauracji różnią się w zależności od rodzaju obiektu kultury i jego stanu.

Konserwacja odnosi się do działań mających na celu zabezpieczenie i zachowanie obiektu kultury w możliwie najlepszym stanie. Obejmuje to regularne czyszczenie, konserwację i utrzymanie obiektu. W przypadku obiektów ruchomych, takich jak dzieła sztuki, konserwacja może polegać na usuwaniu zanieczyszczeń, ochronie przed wilgocią czy utrzymaniu odpowiedniej temperatury.

Restauracja natomiast polega na przywracaniu obiektów kultury do ich pierwotnego stanu. Jest to bardziej skomplikowany proces, który wymaga wiedzy specjalistycznej oraz odpowiednich technik i materiałów. Restauracja może obejmować rekonstrukcję uszkodzonych elementów, usunięcie zanieczyszczeń, naprawę lub odtworzenie oryginalnych detali.

Konsultacje i ekspertyzy. Konsultacje i ekspertyzy odgrywają ważną rolę w podejmowaniu decyzji dotyczących ochrony i zachowania dóbr kultury. W celu skutecznego zarządzania tymi dobrami, konieczne jest konsultowanie się z ekspertami z różnych dziedzin, takich jak konserwacja, archeologia czy sztuka.

Konsultacje polegają na współpracy z ekspertami, którzy posiadają wiedzę i doświadczenie w danej dziedzinie. Ich opinie i porady są cenne przy podejmowaniu decyzji dotyczących konserwacji, restauracji czy ekspozycji obiektów kultury. Ekspertyzy natomiast to bardziej szczegółowe badania przeprowadzane przez specjalistów w celu ustalenia stanu obiektu, jego autentyczności, datowania czy identyfikacji.

Różne dziedziny ekspertów mają swoje unikalne spojrzenie na zarządzanie dobrem kultury i wnoszą różne perspektywy. Na przykład archeolodzy mogą pomóc w interpretacji historycznej obiektów, konserwatorzy z kolei posiadają wiedzę techniczną dotyczącą zachowania i konserwacji materiałów, a eksperci w dziedzinie sztuki mogą ocenić wartość artystyczną i historyczną danego obiektu.

Edukacja i świadomość społeczna. Edukacja i świadomość społeczna odgrywają kluczową rolę w ochronie i promocji dóbr kultury. Ważne jest, aby społeczeństwo było świadome znaczenia dziedzictwa kulturowego oraz posiadało wiedzę na temat jego ochrony i zachowania.

Edukacja może odbywać się na różne sposoby, takie jak organizacja wykładów, warsztatów czy wystaw. Wykłady i prelekcje mogą dostarczyć informacji na temat historii i znaczenia danego obiektu kultury, metody konserwacji czy technik restauracji. Warsztaty natomiast pozwalają na zdobycie praktycznych umiejętności związanych z konserwacją i restauracją. Wystawy zaś mają na celu pokazanie publiczności różnych aspektów dziedzictwa kulturowego i zainteresowanie nimi.

Świadomość społeczna dotycząca dziedzictwa kulturowego ma kluczowe znaczenie, ponieważ społeczeństwo jest jednym ze stronników i obrońców tych dóbr. Poprzez zwiększenie świadomości społecznej i edukację, można budować większe zrozumienie i szacunek dla dziedzictwa kulturowego, co przekłada się na większe zaangażowanie w jego ochronę i promocję.

Technologie cyfrowe. Nowoczesne technologie cyfrowe stanowią istotne narzędzie w ochronie i promocji dóbr kultury. Te technologie umożliwiają digitalizację, archiwizację i wirtualne zwiedzanie obiektów kulturowych, co przyczynia się do ich zachowania i dostępności dla szerokiej publiczności.

Jednym z przykładów technologii cyfrowych jest skanowanie 3D, które umożliwia tworzenie dokładnych trójwymiarowych kopii obiektów kultury. Dzięki temu można zachować ich pierwotny wygląd i stan, a także ułatwić badanie i analizę. Inną technologią jest wirtualna rzeczywistość, która pozwala na wirtualne zwiedzanie obiektów kultury i doświadczenie ich bez konieczności fizycznego obecności na miejscu.

Technologie cyfrowe mają również zastosowanie w archiwizacji i udostępnianiu dokumentów oraz zdjęć związanych z dobrem kultury. Dzięki temu można łatwo przechowywać i udostępniać te informacje, co ułatwia zarządzanie nimi oraz dostęp do nich dla badaczy i publiczności.

Współpraca międzynarodowa. Współpraca międzynarodowa odgrywa istotną rolę w ochronie i promocji dóbr kultury. Wymiana informacji, projektów i doświadczeń między różnymi krajami przyczynia się do zwiększenia wiedzy i umiejętności w zakresie zarządzania tymi dobrami.

Współpraca międzynarodowa może obejmować organizację wspólnych projektów badawczych, konferencji czy wymiany ekspertów. Może to również dotyczyć udostępniania informacji i dokumentacji, które mogą być cenne dla innych krajów w celu lepszego zrozumienia i zachowania dziedzictwa kulturowego.

Przykładem współpracy międzynarodowej w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego jest lista światowego dziedzictwa UNESCO, która obejmuje obiekty o wyjątkowej wartości uniwersalnej. Włączenie obiektu na tę listę wymaga współpracy międzynarodowej i spełnienia określonych standardów ochrony.

Wnioski z takiej współpracy mogą mieć pozytywny wpływ na zarządzanie dobrem kultury, ponieważ umożliwiają wymianę wiedzy i doświadczeń, co przyczynia się do lepszego zrozumienia dziedzictwa kulturowego i lepszej ochrony tych dóbr.

Przykładem współpracy międzynarodowej w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego jest lista światowego dziedzictwa UNESCO, która obejmuje obiekty o wyjątkowej wartości uniwersalnej. Włączenie obiektu na tę listę wymaga współpracy międzynarodowej i spełnienia określonych standardów ochrony.

Wnioski z takiej współpracy mogą mieć pozytywny wpływ na zarządzanie dobrem kultury, ponieważ umożliwiają wymianę wiedzy i doświadczeń, co przyczynia się do lepszego zrozumienia dziedzictwa kulturowego i lepszej ochrony tych dóbr.

Wyzwania i perspektywy dla zarządzania dobrem kultury

W obliczu różnorodnych wyzwań i zagrożeń dla ochrony dóbr kultury, zarządzanie tym obszarem staje się niezwykle istotne.

• Konflikty zbrojne . Konflikty zbrojne stanowią jedno z najpoważniejszych zagrożeń dla dóbr kultury na świecie. W wyniku wojen i konfliktów zbrojnych wiele historycznych budowli, zabytków i dzieł sztuki zostało zniszczonych lub uszkodzonych. Na przykład w wyniku wojny w Syrii wiele zabytkowych miejsc, takich jak Aleppo czy Palmira, doznało znacznych zniszczeń. Konieczne jest, aby zarządzanie dobrem kultury uwzględniało środki ochrony w przypadku wystąpienia konfliktów zbrojnych, takie jak ewakuacja cennych dzieł sztuki czy zabezpieczenie zabytków przed ewentualnymi szkodami.
• Klęski żywiołowe . Klęski żywiołowe, takie jak trzęsienia ziemi, powodzie czy huragany, również stanowią poważne zagrożenie dla dóbr kultury. Te naturalne katastrofy mogą powodować znaczne zniszczenia i straty w dziedzictwie kulturowym. Zarządzanie dobrem kultury musi uwzględniać odpowiednie środki zapobiegawcze, takie jak wzmocnienie konstrukcji zabytkowych budynków, stosowanie specjalnych technik konserwatorskich czy regularne monitorowanie stanu obiektów.
• Działania człowieka . Działania człowieka, takie jak kradzieże, nielegalny handel dziełami sztuki czy nieodpowiednie użytkowanie zabytków, również stanowią wyzwanie dla zarządzania dobrem kultury. Konieczne jest wprowadzenie skutecznych środków ochrony, takich jak monitoring, systemy alarmowe czy współpraca z organami ścigania w celu zwalczania przestępczości związanej z dziedzictwem kulturowym.
• Rola społeczności lokalnych i społeczeństwa jako całości . Społeczności lokalne odgrywają istotną rolę w ochronie i promocji dziedzictwa kulturowego. To właśnie mieszkańcy danego obszaru są często najbardziej zaangażowani w zachowanie i pielęgnowanie miejscowych dóbr kultury. Dlatego istotne jest, aby zarządzanie dobrem kultury uwzględniało partycypację społeczeństwa, angażując lokalną społeczność w podejmowanie decyzji dotyczących dziedzictwa kulturowego oraz zachęcając do aktywnego udziału w jego ochronie i promocji.
• Perspektywy rozwoju zarządzania dobrem kultury . Perspektywy rozwoju zarządzania dobrem kultury są obiecujące. Wprowadzenie innowacji technologicznych może znacznie ułatwić zarządzanie i ochronę dziedzictwa kulturowego. Przykłady takich innowacji to wykorzystanie dronów do monitorowania stanu zabytków, wirtualne wycieczki po muzeach czy systemy informatyczne umożliwiające lepszą organizację danych związanych z dziedzictwem kulturowym.

Ważnym aspektem rozwoju zarządzania dobrem kultury jest również zrównoważone wykorzystanie. Konieczne jest znalezienie równowagi pomiędzy ochroną dziedzictwa kulturowego a jego użytkowaniem przez społeczność. Zrównoważone zarządzanie obejmuje dbanie zarówno o ochronę zabytków, jak i zapewnienie korzyści społeczności lokalnej poprzez turystykę kulturową czy wykorzystanie dziedzictwa kulturowego jako narzędzia rozwoju lokalnego.

Dobro kultury — artykuły polecane

Incognito — Prawo własności — Odpowiedzialność deliktowa — Zasada prawdy obiektywnej — Dane osobowe — Obywatel — Oszczerstwo — Imperatyw kategoryczny — Paternalizm

Bibliografia

• Drugi Protokół do Konwencji o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisanej w Hadze dnia 14 maja 1954 r., sporządzony w Hadze dnia 26 marca 1999 r. Dz.U. 2012 poz. 248
• Hełpa-Liszkowska K. (2013), Dziedzictwo kulturowe jako czynnik rozwoju lokalnego, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
• Nowicki M. (2012), Dziedzictwo i Turystyka: relacja i ewolucja koncepcji, Kultura i turystyka - wspólne korzenie

Autor: Krzysztof Lewandowski