Imperatyw kategoryczny

Imperatyw kategoryczny (niem. Kategorischer Imperativ, łac. imperativum debitum - nakazana powinność, obowiązujący nakaz, obowiązek) - fundamentalna, ogólna, powszechna, formalna zasada etyczna, utworzona przez I. Kanta, która bezwarunkowo skłania rozumną wolę człowieka do działania moralnego (Biesaga T. 2003, s.786-788).

TL;DR

Imperatyw kategoryczny to fundamentalna zasada etyczna stworzona przez Kanta, która skłania rozumną wolę do działania moralnego. Istnieją dwa rodzaje imperatywów: kategoryczny, który jest bezwarunkowym nakazem rozumu praktycznego, i hipotetyczny, który zależy od wybranego celu. Kant sformułował kilka wersji imperatywu kategorycznego, m.in. zasadę powszechności prawa i regułę promowania człowieczeństwa i godności osoby. Imperatyw kategoryczny ma także znaczenie w etyce biznesowej, gdzie służy dbaniu o innych i przyczynianiu się do ich szczęścia. Jednak działania te muszą wynikać z poczucia obowiązku, a nie być narzucone z góry.

Czym jest imperatyw?

Kant definiuje imperatyw jako "[...] prawidło oznaczone przez powinność (Sollen), wyrażającą obiektywne zniewolenie do czynności, które znaczy, że gdyby rozum całkowicie zdeterminował wolę, niezawodnie nastąpiłaby czynność stosownie do tego prawidła" (I. Kant "Krytyka praktycznego rozumu", s.32). Prawidło w tym ujęciu oznacza istniejący przepis lub normę.

Jak wskazuje T. Biesaga taka zgodność umysłu praktycznego z wolą występuje tylko w Bogu, to znaczy dla woli świętej, która jest zgodna z prawem sama z siebie, imperatyw staje się niepotrzebnym; natomiast w przypadku woli człowieka, który jest rozumiany jako twór skończony i podlega on różnym podatnościom i pragnieniom, imperatyw jest obiektywnym nakazem rozumu praktycznego na rzecz zachowania, które nie zależy do egocentrycznych czynników oddziałujących na wolę. (T. Biesaga 2003, s. 786-787).

Typy imperatywów

W swoich pracach Immanuel Kant wyróżniał kilka typów imperatywów:

• Imperatyw techniczny. Polega on na skutecznym osiągnięciu celów naukowych.
• Imperatyw pragmatyczny. Polega na osiągnięciu pomyślności.
• Imperatyw moralny. Należy do wolnego zachowania się w ogóle, tj. do moralności.

Jednakże I. Kant wskazuje również, że "wszelkie imperatywy nakazują albo hipotetycznie, albo kategorycznie" (I. Kant "Uzasadnienie metafizyki moralności", s.50). A stąd wynika następujący podział:

• Imperatyw kategoryczny (inaczej bezwarunkowy).

Jest jedynym imperatywem charakteru moralnego. Jak wskazuje I. Kant jest to "[...] imperatyw, który bezpośrednio nakazuje pewne zachowanie, nie zakładając jako warunku innego celu, który ma przez to zachowanie uzyskać; nie tyczy się on materii czynu i tego, co z niego ma wynikać, lecz formy i zasady, z której czyn sam wynika, a istotna dobroć tego czynu polega na przekonaniach i usposobieniu (Gesinnung), jakikolwiek byłby jego wynik" (I. Kant" Uzasadnienie metafizyki moralności", s.53). Czyli niezależnie od korzystności skutków imperatyw kategoryczny zakłada bezwarunkowy nakaz czynu.

W ujęciu T. Biesagi działanie spełnione z obowiązku, jest działaniem altruistycznym, które było zrobione dla niego (działania) samego, a nie dla zdobywania innych celów, np. przyjemności czy szczęścia (T. Biesaga 2003, s.787). A więc w założeniu tego imperatywu wola, którą on (imperatyw) kieruje się, automatycznie odmienia się w wolę dobrą, a subiektywne zasady postępowania stają się obiektywnymi prawami moralnymi.

• Imperatyw hipotetyczny (inaczej warunkowy)

Jak wskazuje I. Kant "[...]imperatyw, który odnosi się do wyboru środków prowadzących do własnej szczęśliwości, tj. przepis mądrości, jest zawsze jeszcze hipotetyczny; nie nakazuje czynu bezwzględnie, lecz tylko jako środek do innego celu". (I. Kant "Uzasadnienie metafizyki moralności", s.53). Czyli w założeniu imperatywu hipotetycznego człowiek dąży do osiągania, np. osiągania szczęścia, korzyści, radości. Zdaniem T. Biesagi wyraża on konieczność warunkową, która jest uzależniona od wybranego celu i prowadzonych do tego celu środków (T. Biesaga 2003, s.787).

Sformułowania imperatywu kategorycznego

Kant sformułował kilka wersji imperatywu kategorycznego:

• Jego pierwsze określenie formułuje powszechność prawa: "Postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której zarazem możesz chcieć, żeby stała się powszechnym prawem" (Uzasadnienie metafizyki moralności 2001, s.60). Konkretyzacją tego sformułowania można nazwać zasadę praw przyrody: "Postępuj tak, jak gdyby maksyma twojego postępowania przez wolę twą miała się stać ogólnym prawem przyrody" (I. Kant Uzasadnienie metafizyki moralności, s.61).

To sformułowanie imperatywu wskazuje na ogólne, niewątpliwe podstawy dobrego chcenia oraz autonomii woli. Jest ono regułą formalną i określa, w jaki sposób rozumna osoba z dobrą intencją chce (żąda, pragnie).

• Drugie sformułowanie imperatywu jest tak zwaną regułą promowania człowieczeństwa i godności osoby, jako cel sam w sobie. Brzmi ono następująco: "Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jako też w osobie każdego innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka" (I. Kant "Uzasadnienie metafizyki moralności", s. 73).

W odróżnieniu od pierwszego pojęcia, w tym przypadku Kant określa materie, przedmiot chcenia. Człowiek w swoim człowieczeństwie oraz godności, staje się w tym celem samym w sobie, celem, którego nie wolno użyć, jako środka do innego celu.

• Trzecie sformułowanie - "postępuj wedle maksymy członka, który nadaje ogólne prawa dla możliwego tylko państwa celów" (I. Kant "Uzasadnienie metafizyki moralności", s.89). Mówi ono o połączeniu wszystkich maksym, powiązania ze sobą wszystkich istot rozumnych, a więc wyznaczenie moralnej wspólnoty (stworzenie państwa celów).

Imperatyw kategoryczny w etyce biznesowej

Filozofia etyczny Kanta zajmuje ważne miejsce w racjonalizacji działań CSR (Corporate Social Responsibility - w języku polskim brzmi jako Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa).

W ujęciu CSR imperatyw kategoryczny jest imperatywem, który służy na rzecz dbania o innych oraz stawania się przyczyną szczęścia innych osób. Jednak że te działania muszą być realizowane poprzez poczucie obowiązku, tymczasem nie mogą one być odgórnie narzuconymi nakazami. Obowiązki te również muszą mieć konieczny cel jako radość i dostatek innych ludzi, ale jak wskazuje K. Tapek konieczny cel nie może być wykorzystany jako narzędzie ku temu, by dana korporacja była lepiej postrzegana przez społeczności lokalne, uzyskiwała dodatkowe przywileje od władz czy zyskiwała przewagę konkurencyjną jako "korporacja etyczna" (K. Tapek 2016, s.11). Np. takimi działaniami mogą być donacje pomocowe dla instytucji wspierających bezdomnych czy też donacje dla domów dziecka.

Imperatyw kategoryczny — artykuły polecane

Dobro wspólne — Paternalizm — Zadośćuczynienie — Umowa społeczna — Oszczerstwo — Pragmatyzm — Modus operandi — Złoty środek — Etyka zawodowa

Bibliografia

• Czochorowski M. (red.) (2020), Powszechna Encyklopedia Filozofii, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin
• Kant I. (2001), Grundlegung zur metaphysik der sitten, De Agostini Polska Sp. z. o. o., Warszawa
• Kant I. (2004), Kritik der praktischen Vernunft, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
• Ostrowski M. (2018), Argumentacja u Kanta ze współczesnej perspektywy - Frege i Habermas, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica, Łódź
• Piekarz M. (2015), Jak przekonać Kanta do kłamstwa? Aporie imperatywu kategorycznego, Internetowy Magazyn Filozoficzny HYBRIS, Polska
• Szulczewski G. (2007), Odpowiedzialność świata biznesu w świetle postulatów etyk nierygorystycznych, Wydawnictwo Muzeum historii polski
• Tapek K. (2016), Corporate Social Resposonsibility w kontekście imperatywu kategorycznego Kanta, Lodz University Press, Łódź

Autor: Władysław Nowicki