Incognito

Incognito - zwrotem tym określany jest anonimowy świadek w postępowaniu, a także instytucja świadka anonimowego, która została stworzona w celu utajnienia tożsamości świadka, a dzięki temu dać mu poczucie bezpieczeństwa swojego oraz bliskich. Ukrycie danych osobowych świadka ma za zadanie uniemożliwienie jego identyfikację, przez co będzie on skłonniejszy do składania zeznań prawdziwych oraz rzetelnych (Pracki H. 2002).

TL;DR

Instytucja świadka anonimowego, zwana incognito, została stworzona w celu ochrony tożsamości świadka i jego bliskich w sytuacjach, gdy są oni zagrożeni przez przestępców. Celem incognito jest zachęcenie świadka do składania prawdziwych i rzetelnych zeznań. Jednakże, stosowanie incognito narusza prawo oskarżonego do obrony. Istnieje pogląd, że oskarżony powinien mieć prawo wglądu do protokołu przesłuchań, z wyłączeniem fragmentów, które pozwoliłyby na identyfikację świadka anonimowego. Instytucję incognito należy stosować tylko w przypadku najpoważniejszych przestępstw, popełnianych przez zorganizowane grupy przestępcze. W przypadku mniejszych przestępstw, stosuje się inne sposoby ochrony świadka, takie jak areszt tymczasowy czy ograniczenie dostępności rozprawy.

Wniosek o zachowanie tajemnicy

Zgodnie z obwieszczeniem Ministra Sprawiedliwości "§ 2. 1. Wniosek o wydanie postanowienia o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka, w tym danych osobowych, może zostać złożony w pisemnym zawiadomieniu o przestępstwie do protokołu przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie, do protokołu przesłuchania świadka, a także ustnie lub na piśmie ‒ odpowiednio sądowi, a w postępowaniu przygotowawczym prokuratorowi lub innemu organowi prowadzącemu postępowanie" (Obwieszczenie Ministra Sprawiedliwości 2016, s.2).

Dlaczego stworzono incognito

Instytucja świadka anonimowego (incognito) została stworzona w sytuacji, gdy przestępstwa stały się coraz bardziej zorganizowane, brutalne, były organizowane grupowo, oraz ich głównym celem było pozbawienie kogoś życia lub zdrowia. Przestępstwa tego typy powodowały zastraszanie nie tylko samych świadków, ale i jego rodziny, bliskich oraz znajomych. Działania te miały na celu wywarcie wpływu na zachowaniu oraz na treść składanych przez niego zeznań. Manipulacja świadkiem odbywa się najczęściej poprzez fizyczną formę przemocy typu pobicia, pozbawienia życia, porwanie, stosowanie tortur, bądź zapowiedź tychże działań na osobie świadka lub osób mu bliskich. Świadkowie posiadający cenne informacje na temat przestępstwa często odchodzili od składania zeznań w obawie o zdrowie swoje, rodziny jak i przyjaciół.

Przez zastraszanie świadków zaczęły pojawiać się sytuacje, w których to osoby posiadające jakiekolwiek ważne informacje, lecz które były zastraszane, nie dostarczały organom dostatecznych dowodów, które pozwoliłyby wymierzyć sprawiedliwość. Często prowadziło to do umorzenia postępowania lub uniewinnienia oskarżonego z powodu braku dowodów.

Zrodziła się więc koncepcja ochrony świadków, którzy mogą stać się celem osób podejrzanych lub członków jego grupy. Program ochrony świadków ma za zadanie zapewnienie bezpieczeństwa świadka, oraz zatajenie jego danych osobowych, a także osób przez które mógłby on być powiązany. Takie działania eliminowały, bądź utrudniały manipulację świadkiem przez oskarżonego.

Zabieg ten niestety naruszył prawo oskarżonego do obrony. Ogranicza on udział jego oraz jego obrońcy w postępowaniu, uniemożliwia im to zadawania pytań bezpośrednio oraz obserwacji świadka w trakcie składania zeznań, przez co nie ma możliwości na jednoznaczne określenie powiązania świadka z oskarżonym lub pokrzywdzonym, a tym samym prowadzi do problemu z oceną wiarygodności składanych zeznań.

Istnieje pogląd, który mówi że oskarżony lub jego obrońca powinni mieć prawo wglądu do protokołu przesłuchań, oczywiście z wyłączeniem fragmentów, które pozwoliłyby na identyfikację świadka anonimowego, cech lub osób z nim związanych. Cytując Obwieszczenie Ministra Sprawiedliwości "§ 3. 1. Wniosek, o którym mowa w § 2 ust. 1, wyłącza się z akt sprawy. Z akt sprawy wyłącza się również protokoły zawierające okoliczności umożliwiające ujawnienie tożsamości świadka, w tym jego danych osobowych" (Obwieszczenie Ministra Sprawiedliwości 2016, s.3). Powinni oni również mieć możliwość uczestniczenia w przesłuchaniu świadka, lecz na wcześniej wymienionych warunkach, oraz możliwość zadawania pytań za pomocą osób trzecich, bądź przy wykorzystaniu dostępnej technologii lub środków techniki kryminalistycznej.

Pomimo, że instytucja świadka anonimowego jest skuteczna w procesie pozyskiwania informacji, a przy tym zabezpieczająca od niebezpieczeństwa grożącego ze strony oskarżonego, należy stosować ją tylko w sytuacji wyjątkowej, czyli w przypadku najpoważniejszych przestępstw, które były popełniane przez zorganizowane grupy przestępcze. Bardzo ważne jest także aby dane osobowe świadka anonimowego zostały ograniczone do ścisłego kręgu. Wśród tego kręgu znajdują się najczęściej:

• sędzia śledczy
• sędzia przewodniczący składu oczekującego
• prokurator

Z uwagi na to, że nie ma pewności czy obrońca nie przekaże oskarżonemu danych świadka anonimowego, nie ma go na tej liście (Pracki H. 2002).

Ujawnienie świadka anonimowego

W przypadku kiedy na świadku została zastosowana instytucja świadka anonimowego (incognito), lecz jego dane tożsamości zostały ujawnione, wtedy zostaje on objęty programem ochrony (Pracki H. 2002).

Ochrona świadka w przypadku mniejszych przestępstw

Jeżeli waga przestępstwa nie jest oceniana na tyle wysoko by zastosować instytucję świadka anonimowego, stosowane są inne sposoby zabezpieczenia osoby składającej zeznania. Może to być:

• Stosowanie aresztu tymczasowego,
• Ograniczenie dostępności rozprawy,
• Zatajenie miejsca zatrudnienia i zamieszkania,

Należy również pamiętać, że programy tego typu są bardzo trudne oraz kosztowne w realizacji (Pracki H. 2002).

Incognito — artykuły polecane

RODO — Techniki manipulacji — Whistleblowing — Zasada legalizmu — Ochrona danych osobowych — Wokanda — Dane osobowe — Kradzież tożsamości — Impreza masowa

Bibliografia

• Jagiełłowicz Ł. (2013), Postępowanie karne: Minirepetytorium, Wolters Kluwer, Warszawa
• Karsznicki K. (2013), Program ochrony świadka w Polsce na tle regulacji prawnych innych państw członkowskich Unii Europejskiej, Prokuratura i Prawo, tom 9
• Pracki H. (2002), Analiza praktyki stosowania instytucji świadka anonimowego, Instytut wymiary sprawiedliwości, Warszawa
• Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 czerwca 2003 r. w sprawie postępowania o zachowanie w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka oraz sposobu postępowania z protokołami z zeznań tego świadka Dz.U. 2003 nr 108 poz. 1024
• Skorupa J. (2012), Postępowanie karne: Część ogólna, Wolters Kluwer, Warszawa
• Wiliński P. (2003), Prawo do obrony a dowód zeznań świadka incognito w Polskim procesie karnym, Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny 65, z. 4

Autor: Dawid Kopeć

Treść tego artykułu została oparta na aktach prawnych. Zwróć uwagę, że niektóre akty prawne mogły ulec zmianie od czasu publikacji tego tekstu.