Rekultywacja

Rekultywacja jest to proces związany z przywracaniem terenów zniszczonych przez człowieka np. w wyniku urbanizacji (tereny poprzemysłowe) lub wyeksploatowania surowca naturalnego (zamknięte kopalnie węgla) do stanu wartości użytkowych, naturalnych i przyrodniczych (Manczarski P., 2008, s.3).

Cele rekultywacji

Głównym celem rekultywacji jest przywrócenie zniszczonych terenów do wartości użytkowych, naturalnych i przyrodniczych. Działania rekultywacyjne mają na celu przywrócenie równowagi ekosystemów, ochronę bioróżnorodności oraz poprawę jakości życia ludzi korzystających z danego obszaru.

Oprócz przywrócenia wartości użytkowych, rekultywacja ma również na celu odtworzenie funkcji ekosystemowych, takich jak retencja wody, filtracja zanieczyszczeń czy utrzymanie równowagi biologicznej. Przywrócenie tych funkcji ma kluczowe znaczenie dla ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju.

Kolejnym celem rekultywacji jest rewitalizacja terenów poprzemysłowych. Wiele obszarów, które kiedyś były wykorzystywane przez przemysł, obecnie pozostaje opuszczonych i zanieczyszczonych. Rekultywacja pozwala na odzyskanie tych terenów i ich przekształcenie w miejsca o wartości użytkowej, takie jak parki, tereny rekreacyjne czy obszary zielone.

Wreszcie, rekultywacja ma również aspekt gospodarczy. Poprzez przywracanie zniszczonych terenów do wartości użytkowych, tworzone są nowe możliwości inwestycyjne i rozwojowe. Rekultywacja może przyczynić się do budowy zrównoważonej gospodarki, opartej na zrównoważonym wykorzystaniu zasobów naturalnych i ochronie środowiska.

Kierunki rekultywacji

Stopień zdegradowania tereny oraz warunki lokalne mogą decydować o docelowym przeznaczeniu rekultywowanego obszaru. Ogólne kierunki rekultywacji:

• kierunek rolny - przeznaczony jest dla terenów płaskich lub docelowo płaskich, które umożliwiają spływ wód opadowych, dają możliwość uprawy zbóż, roślin pastewnych i przeznaczenia na pastwisko dla zwierząt
• kierunek leśny - przeznaczony jest dla obszarów sąsiadujących z terenami leśnymi lub zawierającymi duże skupiska roślin.
• kierunek rekreacyjny - przeznaczony dla terenów płaskich oraz wyniesionych względem obszarów sąsiednich lub zagłębień, które nie mają odpływów (np. pozwala to zorganizować skwer ze stawem). Taki kierunek jest pożądany na terenach zurbanizowanych
• kierunek budowlany - przeznaczony dla terenów płaskich, umożliwia budowę lekkich konstrukcji, częściej zabudowa przemysłowa, dozwolona po zapewnieniu odpowiedniej stateczności i nośności gruntu.

Powyższe kierunki są traktowane jako docelowe, jednakże w procesie można wyznaczyć pośredni cel, który zakwalifikuje obszar jako użytek ekologiczny. Wymaga to prowadzenia działań w celu wyeliminowania negatywnych bodźców oddziałujących na ten obszar, co da podwaliny pod dalsze prowadzenie rekultywacji w kierunkach wymienionych wyżej (Manczarski P., 2008, s.7-8).

Szczególne kierunki rekultywacji

Wyróżnia się również szczególne kierunki rekultywacji, które uwzględniają specyficzne potrzeby i wartości terenu. Są to (Kasztelewicz Z., 2009, s.200).:

• kulturowy - polega na przywracaniu terenów o znaczeniu kulturowym, historycznym lub archeologicznym. W ramach tej rekultywacji podejmuje się działania mające na celu ochronę i zachowanie dziedzictwa kulturowego oraz przywrócenie terenowi jego pierwotnego charakteru.
• dydaktyczny - polega na przywracaniu terenów, które będą służyć celom edukacyjnym, takim jak nauka o przyrodzie, ochrona środowiska czy ekologia. W ramach tej rekultywacji tworzy się miejsca edukacyjne, takie jak parki edukacyjne, ścieżki przyrodnicze czy centra edukacyjne.
• przyrodniczy - polega na przywracaniu terenów o wysokiej wartości przyrodniczej, takich jak siedliska przyrodnicze czy obszary chronione. W ramach tej rekultywacji podejmuje się działania mające na celu ochronę i przywracanie naturalnych ekosystemów oraz zachowanie różnorodności biologicznej.
• wodny - polega na przywracaniu terenów związanych z gospodarką wodną, takich jak rzeki, jeziora czy mokradła. W ramach tej rekultywacji podejmuje się działania mające na celu poprawę jakości wody, przywracanie naturalnych rzek i mokradeł oraz ochronę i przywracanie siedlisk wodnych.
• gospodarczy - polega na przywracaniu terenów, które będą służyć celom gospodarczym, takim jak rozwój przemysłu czy infrastruktury. W ramach tej rekultywacji przeprowadza się prace związane z przygotowaniem terenu do działalności gospodarczej, takie jak rekultywacja terenów poprzemysłowych czy rewitalizacja obszarów miejskich.

Przykłady zastosowania rekultywacji na świecie

Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 roku Prawo geologiczne i górnicze oraz Ustawa z dnia 3 lutego z 1995 roku o ochronie gruntów rolnych i leśnych nakładają na przedsiębiorstwa górnicze obowiązek rekultywacji terenów zniszczonych w wyniku eksploatacji złóż węgla znajdujących się na tychże terenach. Często takie tereny są cenne rekreacyjnie, ich rewitalizacja, mimo, że jest długotrwałym procesem, daje możliwości rozwoju dla regionu dzięki uwolnieniu terenów pod nowe inwestycje. Kopalnie cały czas nabywają nowe tereny pod działalność górniczą, jednocześnie sprzedając te zrekultywowane. Najbardziej atrakcyjne są tereny rekultywowane w kierunku wodnym, a te przeznaczone na tereny rolne lub leśne są często wykupywane przez mieszkańców okolic kopalni (Kasztelewicz Z., 2009, s.188).

Inne przykłady obejmują:

• Rekultywacja terenów pogórniczych. Przykłady zastosowania rekultywacji na terenach pogórniczych obejmują rewitalizację regionów i rozwój nowych inwestycji. Przykładowo na terenie dawnego zwałowiska kopalni J. Šverma w mieście Most w Republice Czeskiej utworzono tor wyścigowy dla koni (hipodrom) o długości 1,8km. Jest to jeden z czterech największych hipodromów w Czechach. Podobnie w kopalni Vrbenský na obszarze dawnego zwałowiska utworzono tor samochodowy w 1983 roku.
• Rekultywacja terenów poprzemysłowych. Rekultywacja terenów poprzemysłowych ma na celu rewitalizację miast i tworzenie nowych przestrzeni publicznych. W Niemczech, w Bottrop na miejscu dawnego składowiska odpadów górniczych wybudowano kryty stok narciarski. Podobnie w Neuss pod Dusseldorfem - na miejscu składowiska śmieci powstał ośrodek dla narciarzy i snowboardzistów (Kasztelewicz Z., 2009, s.203-210).
• Rekultywacja terenów rolnych. Rekultywacja terenów rolnych ma na celu przywracanie właściwości gleby i umożliwienie uprawy roślin. Ważne jest przywrócenie odpowiednich właściwości gleby, takich jak żyzność i struktura.
• Rekultywacja terenów leśnych. Rekultywacja terenów leśnych ma na celu odbudowę zniszczonych lasów i przywrócenie ich naturalnych funkcji. W tym przypadku ważne jest ochrona przed erozją gleby i regulacja klimatu.
• Rekultywacja terenów rekreacyjnych. Rekultywacja terenów rekreacyjnych ma na celu przywrócenie wartości użytkowych dla ludzi, takich jak parki, tereny sportowe czy tereny rekreacyjne.
• Rekultywacja terenów budowlanych. Rekultywacja terenów budowlanych ma na celu zrównoważony rozwój miast poprzez tworzenie nowych miejsc pracy i przestrzeni dla mieszkańców.
• Rekultywacja terenów wodnych. Rekultywacja terenów wodnych ma na celu przywrócenie naturalnych funkcji hydrologicznych i ochronę przed powodzią. Przykłady rekultywacji w tym obszarze to m.in. odtwarzanie zbiorników retencyjnych i ochrona ekosystemów wodnych.
• Rekultywacja terenów gospodarczych. Rekultywacja terenów gospodarczych, takich jak tereny przemysłowe czy obszary wydobycia surowców, może przyczynić się do tworzenia nowych miejsc pracy i rozwoju lokalnej gospodarki.

Czynniki wpływające na skuteczność rekultywacji

Monitorowanie i ocena skuteczności

Monitorowanie i ocena skuteczności rekultywacji są niezwykle istotne dla zapewnienia trwałego efektu i umożliwienia wprowadzania ewentualnych korekt w procesie rekultywacji. Istnieje wiele różnych narzędzi i metod monitorowania skuteczności rekultywacji, które można zastosować w celu oceny postępów i wyników.

Jednym z podstawowych narzędzi jest system monitorowania, który pozwala na kontrolowanie różnych wskaźników i parametrów, takich jak jakość gleby, jakość wody, roślinność, fauna, czy też inne aspekty środowiskowe. Dzięki temu można ocenić, czy zastosowane działania rekultywacyjne przynoszą pożądane rezultaty i czy są zgodne z założonymi celami. Ważne jest również, aby monitorować te wskaźniki przez dłuższy okres czasu, aby móc ocenić trwałość efektów rekultywacji.

Innym narzędziem jest ocena skuteczności, która ma na celu oszacowanie stopnia realizacji określonych celów rekultywacji. Może to obejmować porównanie wyników z oczekiwaniami, analizę zmian w ekosystemie oraz ocenę zgodności z normami i przepisami. Dodatkowo, można przeprowadzić badania terenowe, obserwacje i analizy laboratoryjne, aby lepiej zrozumieć skuteczność rekultywacji.

Ważne jest, aby monitorowanie i ocena skuteczności rekultywacji były przeprowadzane przez niezależne instytucje lub ekspertów, aby zapewnić obiektywność i wiarygodność wyników. To pozwoli uniknąć potencjalnych konfliktów interesów i zapewnić rzetelność oceny.

Czynniki ekonomiczne

Czynniki ekonomiczne mają istotny wpływ na proces rekultywacji. Koszty inwestycji i utrzymania zrekultywowanych terenów są ważnymi aspektami, które należy uwzględnić podczas planowania i realizacji rekultywacji.

Inwestycje związane z rekultywacją mogą być znaczące, zwłaszcza w przypadku obszarów o dużej skali zniszczeń lub o szczególnych wymaganiach środowiskowych. Koszty mogą obejmować wydatki na zakup i transport materiałów rekultywacyjnych, instalację infrastruktury, zatrudnienie specjalistów, badania i monitoring, a także inne związane koszty operacyjne.

Ponadto, utrzymanie zrekultywowanych terenów również wiąże się z kosztami, takimi jak pielęgnacja roślinności, utrzymanie infrastruktury, monitorowanie wskaźników środowiskowych, czy też naprawy i konserwacja. Warto zauważyć, że koszty utrzymania mogą być znacznie większe niż koszty samej rekultywacji, dlatego też należy to uwzględnić w planowaniu finansowym.

Aby zwiększyć efektywność rekultywacji i obniżyć koszty, istnieją różne strategie, które można zastosować. Może to obejmować wybór odpowiednich technologii rekultywacyjnych, które są bardziej ekonomiczne i skuteczne, a także wykorzystanie naturalnych procesów przyrodniczych, takich jak fitoremediacja czy mykoremediacja. Ważne jest również, aby uwzględnić aspekty ekonomiczne już na etapie planowania rekultywacji, aby uniknąć nieprzewidzianych kosztów i ograniczyć ryzyko.

Podsumowując, czynniki ekonomiczne mają duże znaczenie dla skuteczności rekultywacji. Monitorowanie i ocena skuteczności rekultywacji oraz strategie redukcji kosztów mogą przyczynić się do osiągnięcia lepszych wyników i zrównoważonego rozwoju. Warto pamiętać, że rekultywacja nie jest jednorazowym działaniem, ale procesem długotrwałym, który wymaga uwzględnienia różnorodnych czynników, w tym również tych ekonomicznych.

Wpływ rekultywacji na ochronę środowiska i zrównoważony rozwój

• Ochrona zasobów naturalnych. Rekultywacja ma znaczenie dla ochrony zasobów naturalnych, takich jak woda i gleba. Istnieją metody oczyszczania gleby i wody oraz przywracania naturalnych procesów filtracyjnych i retencyjnych.
• Zachowanie bioróżnorodności. Rekultywacja przyczynia się do odbudowy siedlisk dla zagrożonych gatunków roślin i zwierząt oraz zachowania bioróżnorodności. Istnieją przykłady rekultywacji, które przyczyniły się do odtworzenia siedlisk kluczowych dla utrzymania ekosystemów.
• Perspektywa społeczna. Uwzględnienie perspektywy społecznej i partycypacji lokalnych społeczności jest istotne w procesie rekultywacji. Rekultywacja może przyczynić się do integracji lokalnych społeczności i zwiększenia świadomości ekologicznej.
• Technologie i metody rekultywacji. Istnieje wiele technologii i metod stosowanych w rekultywacji, takich jak fitoremediacja i technologie zrównoważonej rekultywacji. Ważne jest omówienie ich skuteczności i zastosowania w konkretnych przypadkach rekultywacji.
• Redukcja emisji gazów cieplarnianych. Rekultywacja może przyczynić się do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych poprzez odbudowę naturalnych siedlisk. Przykłady badań naukowych i praktycznych potwierdzają ten wpływ.
• Skala globalna rekultywacji. Rekultywacja ma znaczenie nie tylko na poziomie lokalnym, ale również globalnym. Istnieją przykłady programów rekultywacyjnych prowadzonych na skalę globalną.

Rekultywacja — artykuły polecane

Park krajobrazowy — Walory turystyczne — Składowanie odpadów — Rewitalizacja — Różnorodność biologiczna — Degradacja biosfery — Zasoby naturalne — Wpływ turystyki na środowisko przyrodnicze — Zanieczyszczenie wody

Bibliografia

• Kasztelewicz Z. (2009), Rekultywacja i rewitalizacja kopalń węgla brunatnego na przykładzie Kopalni Bełchatów, Wydawnictwa AGH, Kraków
• Manczarski P. (2008), Wytyczne w zakresie wymagań dla procesów rekultywacji, w tym makroniwelacji, prowadzonych przy użyciu odpadów, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
• Siuta J. (2000), Ochrona i rekultywacja gruntów, Polskie Towarzystwo Inżynierii Ekologicznej, Lublin
• Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych. Dz.U. 1995 nr 16 poz. 78
• Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. - Prawo geologiczne i górnicze Dz.U. 2011 nr 163 poz. 981

Autor: Piotr Wyżga