Psychologia poznawcza

Psychologia poznawcza
Polecane artykuły
Epistemologia Psychologia społeczna Introspekcja Sztuczna inteligencja Racjonalizm Zachowania konsumentów Homogenizacja kultury Psychologia pozytywna Ekonomia pozytywna

"Psychologia poznawcza to subdyscyplina naukowej psychologii, zajmująca się badaniem procesów i struktur poznawczych, a także ogólnymi zasadami funkcjonowania umysłu.”

Przedmiot badań

Nieodłącznym elementem każdej nauki jest określenie jej tożsamości przez przedmiot badań i metodę ich prowadzenia. Psychologia poznawcza (kognitywna) stanowi część psychologii i zgodnie z tym określa swój przedmiot zainteresowań jako badanie mechanizmów, które sterują zachowaniem człowieka. Obszar ten zawęża się jednak do mechanizmów poznawczych, a nie emocjonalnych, osobowościowych bądź społecznych. Innymi słowy, psychologia poznawcza zajmuje się badaniem w jaki sposób ludzie odbierają informacje, uczą się, zapamiętują i myślą. Zatem są to badania nad postrzeganiem przez ludzi różnych kształtów, zapamiętywania pewnych faktów, sposobem nauki języka, czy chociażby mechanizmem rozwiązywania codziennych problemów. Psychologia poznawcza interesuje się więc złożonym systemem, który jest wyspecjalizowany w odbiorze i przetwarzaniu informacji. Zgodnie z terminologią, system ten nazywany jest umysłem, mimo iż pojęcie to narodziło się znacznie wcześniej, niż zaczęto dokonywać pierwszych prób analizy poznania w kategorii przetwarzania informacji.

Umysł a poznanie

U podstaw definicji umysłu leży pojęcie poznania. Poznanie definiowane jest jako zdolność człowieka i pozostałych gatunków do odbioru informacji pochodzących z otoczenia oraz przetwarzania ich celem skutecznej kontroli własnych działań i lepszego przystosowania się do warunków panujących w środowisku. Poznaniem nazywany jest także ogół procesów i struktur psychicznych, które biorą udział w przetwarzaniu informacji. Umysł zdefiniowany natomiast jako system poznania (odbioru i przetwarzania informacji), jest przedmiotem zainteresowania wielu nauk humanistycznych, biologicznych i społecznych. Nie należy go jednak utożsamiać ze świadomością, gdyż zdecydowana większość badanych przez psychologów procesów poznawczych to procesy nieświadome. Termin "umysł” używany jest na gruncie innych nauk w nieco węższym znaczeniu: jako podmiot doznań i myśli. Zatem w wąskim znaczeniu umysł jest to świadoma część psychiki, w której mają początek subiektywne doświadczenia i która jest zdolna do uruchomienia procesów myślenia.

Filozoficzne korzenie nauki psychologii

Wiele fundamentalnych pytań stawianych w fizjologii i filozofii wciąż należy do głównych problemów rozważanych we współczesnej psychologii poznawczej. Częstym pytaniem zadawanym przez psychologów poznawczych jest: "Czy właściwości człowieka i jego wiedza są wrodzone, czy też nabyte?”. Znaczny wpływ na rozwój psychologii poznawczej wywarli dwa greccy filozofowie – Platon i Arystoteles. mimo iż Arystoteles był uczniem Platona, miał nieco odmienne poglądy dotyczące natury rzeczywistości. Teoria form Platona głosi, że realność przypisuje się nie konkretnym przedmiotom, których możemy doświadczyć za pośrednictwem naszych narządów zmysłów, a abstrakcyjnym formom, reprezentowanym przez te przedmioty. Według Arystotelesa natomiast realność przysługuje tylko elementom konkretnego świata, które odbieramy za pomocą zmysłów i platońskie formy intelektualne są jedynie pochodnymi konkretnych przedmiotów. Kwestią sporną tych dwu filozofów był również sposób dochodzenia do wiedzy. Różniło ich zarówno to, co uważane jest za prawdę, jak i sposób poszukiwania prawdy. Arystoteles był empirystą, a więc kimś, kto wierzy, iż wiedza zdobywana jest na podstawie danych empirycznych uzyskiwanych dzięki doświadczeniu i obserwacjom. Natomiast dla Platona, który abstrakcyjne formy uważał za rzeczywistość, metody empiryczne stanowiły niewielką wartość. Postulował on podejście racjonalistyczne, które dla zrozumienia świata i relacji, jakie łączą z nim ludzi, posługiwał się analizą logiczną. Racjonaliści posługiwali się raczej dedukcją – wyciąganiem wniosków dotyczących szczegółowych przypadków na podstawie ogólnych zasad.

Siedemnastowieczny francuski filozof, Rene Descartes, który był zwolennikiem platońskiej introspekcyjnej refleksji jako lepszego sposobu dochodzenia do prawdy, wniósł wiele do współczesnej filozofii umysłu, a więc poprzedniczki psychologii. Wyprowadził wniosek, iż "wyłączne świadectwo zmysłów trzeba uznać za niepewne, nierozstrzygające, nawet fałszywe”. Idee są wrodzone, a nie nabyte za przyczyną doświadczeń zmysłowych.

John Locke i inni angielscy empiryści z kolei podzielali z kolei respekt dla arystotelesowskich metod empirycznych. Według nich, człowiek w momencie narodzin nie posiadał żadnej wiedzy, a więc musiał ją zdobywać za pomocą obserwacji empirycznej. Stanowisko to idealnie wyraża łacińskie tabula rasa, co oznacza "niezapisana karta”. Życie i doświadczenie "utrwalają” w nas wiedzę, a wiedza wrodzona – nie istnieje.

W XVIII wieku dyskusje dotyczące empiryzmu i racjonalizmu sięgnęły zenitu, kiedy to niemiecki filozof Immanuel Kant stał się inicjatorem procesu syntezy tych dwu odrębnych stanowisk. Kant jednogłośnie opowiedział się za tym, że tak racjonalizm, jak i empiryzm funkcjonują i mają rację bytu, oraz dążą do poszukiwania prawdy. Kant twierdził, że wiedza oparta jest na doświadczeniu (teza), ale może występować także wiedza wrodzona (antyteza). Pochodzenie naszej wiedzy z doświadczenia lub natury nie jest kwestią typu "albo-albo”. Wpływy Kanta miały niezwykle istotne znaczenie dla powstania w XX wieku pierwotnej psychologii jako dyscypliny naukowej, a potem – na początku lat 60. – psychologii poznawczej.

Narodziny psychologii poznawczej

Do rozwoju kognitywizmu i współczesnej psychologii poznawczej przyczynił się także postęp w innych dziedzinach: psychobiologii, lingwistyki, czy antropologii. Obok rozwoju nauki także postęp technologiczny zaczął wpływać na sposób patrzenia na umysł człowieka przez psychologów. Rozwój telekomunikacji i komputeryzacji sprzyjał rozwojowi teorii psychologicznej przede wszystkim w odniesieniu do przetwarzania informacji. W języku psychologów utrwaliło się na stałe pojęcie kodów informacyjnych, ograniczenie możliwości ich przetwarzania, przetwarzanie seryjne i przetwarzanie równoległe. Panowało wówczas przekonanie, iż w umyśle człowieka zachodzą ważne zjawiska, a psychologowie winni dążyć do zrozumienia ich. Pod koniec lat 50. narodził się pomysł zaprogramowanie urządzenia, które będzie inteligentnie przetwarzać informacje. Od 1956 roku można znaleźć w słownikach wyrażenie: sztuczna inteligencja, które odnosi się do próby skonstruowania przez ludzi systemów charakteryzujących się inteligentnym sposobem przetwarzania informacji.

Metody badawcze

W latach 70. psychologia poznawcza była już powszechnie uznawana jako główna dziedzina badań psychologicznych, dysponująca zestawem własnych metod badawczych. Psychologowie poznawczy używają ich do badania ludzkiego myślenia. Są to:

• kontrolowane eksperymenty laboratoryjne i inne,
• badania psychobiologiczne,
• techniki samoopisowe, takie jak protokoły werbalne, samooceny, dzienniki,
• studia przypadków,
• obserwacje naturalistyczne,
• symulacje komputerowe i sztuczna inteligencja.

Celem badań psychologów jest zbieranie danych, ich analiza, budowanie teorii, formułowanie hipotez, a niekiedy także stosowanie wyników w warunkach wykraczających poza badaną sytuację. Badacze często chcą zebrać możliwie możliwie jak największą ilość informacji na temat badanego zjawiska. Zbieranie danych i analizy statystyczne wspomagają badaczy w opisywaniu zjawisk poznawczych. Są one także podstawą każdej pracy naukowej.

Działy psychologii poznawczej

Do badanych przez psychologów zjawisk psychologicznych należą nie tylko percepcja, nauka, pamięć, myślenie, ale również zjawiska stosunkowo mniej związane z poznaniem, takie jak emocje, czy motywacja. Niemniej jednak wyróżnić można pewne główne nurty zainteresowań psychologów poznawczych. Należą do nich:

• biologiczne podstawy psychologii poznawczej,
• uwaga i świadomość,
• percepcja,
• reprezentacja wiedzy przez obrazy i sądy,
• przetwarzanie informacji,
• modele i struktury pamięci,
• procesy pamięciowe,
• natura i przyswajanie języka,
• rozwiązywanie problemów,
• twórczość,
• podejmowanie decyzji i rozumowanie,
• rozwój poznawczy,
• ludzka i sztuczna inteligencja.

W jaki sposób marketing steruje pamięcią człowieka

Prawa funkcjonowania człowieka na pewnym poziomie procesów poznawczych można wykorzystywać do kontrolowania zachowań w środowisku naturalnym. Przykładem takiego środowiska może być rynek, który składa się z takich bodźców marketingowych jak sklepy, ceny, produkty, czy reklamy. Codziennie bodźce te docierają do człowieka w ogromnej ilości z różnych źródeł: z ulicy, radia, telewizji, gazet i czasopism, i choć może nam się to wydawać zupełnie przypadkowe, to tak naprawdę mamy do czynienia z starannie zaplanowanymi i skutecznie działającymi strategiami marketingowymi. Finalnym celem takich strategii jest zwiększenie sprzedaży, jeśli przyjmiemy założenie, że reklamy pozostają w pamięci konsumenta powodując pozytywne skojarzenia dotyczące reklamowanego produktu bądź usługi. Przeciętny konsument spostrzega od trzystu do sześciuset reklam dziennie, ale bardzo szybko o nich zapomina. Można zatem stwierdzić, że mamy do czynienia z interferencją retroaktywną, a więc sytuacją, w której konsument traci dostęp do wcześniej zapamiętanych reklam, ze względu na dostęp i zapamiętywanie kolejnych informacji o produktach i ich markach. Menadżerowie zajmujący się promocją towarów wychodzą zatem z założenia, że trzeba zwiększać częstotliwość emisji reklamy, aby w ten sposób utrwalić w świadomości konsumentów informację o produkcie. Nietrudno zauważyć, jakie korzyści ta strategia jest w stanie przynieść przedsiębiorstwom reklamującym swoje produkty.

Bibliografia

• Chlewiński Z. (2007). Psychologia poznawcza w trzech ostatnich dekadach XX wieku, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
• Falkowski A. (2002). Praktyczna psychologia poznawcza: marketing i reklama, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
• Nęcka E., Orzechowski J., Szymura B. (2013). Psychologia poznawcza, Wydawnictwo Naukowe PWN w koedycji z Wydawnictwem Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej "Academica”, Warszawa.
• Pabian M. (2017). Atrakcyjność opakowania w sklepie internetowym w odniesieniu to wielkości, kształtu i koloru, "Handel Wewnętrzny", nr.2.
• Pawlak-Lemańska K., Mruk-Tomczak D. (2018). Ocena postrzegania informacji na etykietach deserków jabłkowych dla dzieci, "Handel wewnętrzny", nr.2.
• Sternberg R.J. (2001). Psychologia poznawcza, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.
• Strycharz J. (2013). Instytucje nieformalne od strony psychologii poznania i podejmowania decyzji, "Zarządzanie publiczne", nr.2-3.

Autor: Paulina Skiba