Kraje rozwijające się

Kraje rozwijające się (kraje słabo rozwinięte, kraje "trzeciego świata") - termin polityczno-ideologiczny określający państwa o niskim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. Do krajów tych z reguły zalicza się dawne kolonie oraz te państwa, w których przeważa rolnictwo. Dysproporcje w rozwoju społeczno-gospodarczym wynikają głównie z uwarunkowań:

• przyrodniczych (warunki klimatyczne, rzeźba klimatu, żyzność gleb, występowanie surowców mineralnych),
• ekonomicznych (zasoby finansowe państwa oraz jego system gospodarki),
• społeczno-kulturowych (tradycje, religia, historia, poziom wykształcenia społeczeństwa).

"Trzeci świat" wyróżnia się znacząco wysokim przyrostem naturalnym oraz młodym społeczeństwem. Liczba kobiet jest tam mniejsza od liczby mężczyzn, co spowodowane jest wykonywaniem przez nich ciężkich prac oraz dużą umieralnością kobiet w okresie okołoporodowym. Przyczyną tego są złe warunki higieniczne jak i brak właściwej opieki lekarskiej. Poziom oświaty tak samo jak stopa życiowa ludności jest niski. Znaczna ilość ludzi jest niedożywiona i głodująca. (Łękawa A. s. 180, 211)

TL;DR

Kraje rozwijające się to państwa o niskim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. Charakteryzują się niskim poziomem życia, słabo rozwiniętym przemysłem i zadłużeniem zagranicznym. Organizacje międzynarodowe, takie jak OECD i ONZ, klasyfikują te kraje na podstawie dochodu na mieszkańca, wskaźnika rozwoju społecznego i zadłużenia. Przykłady krajów rozwijających się to Afganistan, Bangladesz, Chile, Kenia, Nigeria i Wenezuela.

Geneza terminu

Termin "kraje rozwijające się" wywodzi się z pojęcia "krajów słabo rozwiniętych", które pojawiło się niemal równolegle do bliskiego mu w znaczeniu, powstałego w latach 60 XX wieku w okresie dekolonizacji państw afrykańskich pojęcia krajów "Trzeciego Świata". Mianem "Pierwszego Świata" określano kraje kapitalistyczne, "Drugiego Świata" kraje socjalistyczne. W tym kontekście rozpowszechniło się pojęcię "Trzeciego Świata" jako grupy krajów, która nie miesza się w konflikty pomiędzy "Pierwszym" i "Drugim Światem". Geneza terminu krajów Trzeciego Świata stosowanego wymiennie z pojęciem "krajów słabo rozwiniętych" jest jednak inna. Wprowadził go A.Sauvy, który w 1952 opisał ambicje krajów eksploatowanych i pogardzanych, które również chcą być kimś i są jak trzeci stan (nawiązanie do terminów w przedrewolucyjnej Francji). Termin "kraje słabo rozwinięte" był jednak niepoprawny politycznie. Z tego powodu zastąpiono go terminem "kraje rozwijające się", nieprawdziwym, ale poprawnym politycznie. Kraje te bowiem rozwijały się bowiem znacznie wolniej od krajów najbogatszych. W latach 70 XX wieku "kraje rozwijające się" objęto wspólna nazwą krajów "Trzeciego Świata" (do krajów Afryki dodano także kraje Azji, Ameryki Łacińskiej i Oceanii).

Cechy charakterystyczne

Ogólne charakterystyczne cechy krajów rozwijających się:

• niski poziom rozwoju czynników produkcji (kapitału, majątku trwałego a zwłaszcza infrastruktury) oraz ich niedobór,
• niski poziom życia ludności,
• słabo wykształcony rynek wewnętrzny,
• słabe powiązania z gospodarką światową,
• dominacja pierwotnego rolnictwa w strukturze działów gospodarki (zatrudniające nawet 70% i więcej ludności zawodowo czynnej),
• znaczące zadłużenie zagraniczne.

Gospodarka krajów rozwijających się jest monokulturowa, przeważnie posiada surowcowo-rolniczy charakter, opiera się na produkcji i eksporcie jednego lub co najwyżej kilku produktów. W ten sposób dochodzi do uzależnienia się rozwoju od popytu na dany towar. Większość nakładów inwestycyjnych jest bowiem kierowana na rozwój wybranej jednej gałęzi lub sektora.

Przemysł w krajach słabo rozwiniętych:

• produkcja wyrobów o niskim stopniu przetworzenia,
• przeważająca ilość słabo wykwalifikowanych pracowników,
• wysoki stopnień zatrudnienia w przemyśle (przemysł pracochłonny),
• przemysł o charakterze metalurgicznym, drzewnym, mineralnym, lekkim oraz spożywczym,
• górnictwo
• silna degradacja środowiska na wskutek rozbudowy przemysłu.

Kraje, w których proces uprzemysłowienia postępuje bardzo szybko, w pierwszej kolejności rozbudowują rafinerie ropy naftowej, hutnictwo żelaza oraz przemysł chemiczny i mineralny (w szczególności dotyczy on produkcji nawozów sztucznych, cementu i kwasu siarkowego). (Łękawa A. s. 271)

Organizacje międzynarodowe i ich klasyfikacje

Celem tworzenia organizacji międzynarodowych w krajach rozwijających się jest chęć ułatwienia oraz przyspieszenia rozwoju gospodarczego tych państw. Wspólnie chcą one inwestować w infrastrukturę techniczną jak i w społeczną oraz kumulować rozproszone zasoby kapitałowe. Ważnym lda nich tematem są wojny oraz konflikty zbrojne, do których łatwo dochodzi w krajach, które dotknęła bieda. (Łękawa A. s 218)

Niektóre z organizacji międzynarodowych stworzyło klasyfikację krajów, od najbogatszych do najbiedniejszych. Przykładem takim są:

Klasyfikacja OECD

Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju zrzesza około 30 krajów. Jej zadaniem jest liberalizacja handlu, koordynacja działań w zakresie gospodarki państw, ochrona środowiska oraz współpraca naukowo-badawcza. OECD dzieli kraje na kraje nowo uprzemysłowione, państwa najsłabiej rozwinięte i o niskich dochodach - PKB na jednego mieszkańca poniżej $1045, kraje o średnio-niskich dochodach - PKB na mieszkańca między $1046 a $4125 oraz na kraje o średnio-wysokich dochodach - PKB na mieszkańca między $4126 a $12475. (DAC List of OAD Recipients OECD)

Dodatkowo zgodnie z klasyfikacją Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju krajami rozwijającymi się nazywane są państwa, które kwalifikują się do otrzymywania Oficjalnej Pomocy Rozwojowej (ODA). Są to dotacje i pożyczki przekazywane instytucjom sektora publicznego państw rozwijających się, wspierające przede wszystkim rozwój gospodarczy i budowanie dobrobytu w tych krajach. Pożyczki są liczone jako Oficjalna Pomoc Rozwojowa tylko wtedy, gdy zawierają komponent dotacji o wartości przynajmniej 25% wartości pomocy. Dodatkowo do Oficjalnej Pomocy Rozwojowej zalicza się pomoc techniczna. Dotacje, kredyty i pożyczki przeznaczone na cele militarne nie wliczają się do Oficjalnej Pomocy Rozwojowej (Chrabonszewska E, str 126)

Klasyfikacja ONZ

Z kolei ONZ dzieli kraje wykorzystując Wskaźnik Rozwoju Społecznego (HDI). Jest to wskaźnik socjo-ekonomiczny przedstawiający rozwój danego kraju. Regularnie obliczany przez Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP). HDI składa się z trzech komponentów: długości życia, poziomu edukacji (mierzonego poziomem analfabetyzmu oraz średnią czasu edukacji) oraz dochodu na głowę mieszkańca, skorygowanym o lokalne koszty życia (Woźniak J. s. 18). Wykorzystując ten wskaźnik ONZ dzieli kraje na trzy kategorie:

• kraje o niskim poziomie rozwoju społeczeństwa (państwa poniżej 0,5 pkt. HDI),
• kraje o średnim poziomie rozwoju społeczeństwa (państwa między 0,5 a 0,8 pkt. HDI),
• kraje o wysokim poziomie rozwoju społeczeństwa (państwa powyżej 0,8 pkt HDI).

Klasyfikacja Banku Światowego

Natomiast najmniej dokładny podział krajów stosuje Bank Światowy. Dzieli państwa na podstawie PKB na mieszkańca, które następnie grupuje na 4 kategorie:

• państwa o niskich dochodach (PKB na mieszkańca poniżej 935 USD),
• średnio-niskich dochodach (PKB na mieszkańca między 936 a 3705 USD)
• średnio-wysokich dochodach (PKB na mieszkańca między 3706 a 11445 USD)
• wysokich (ponad 11446 USD).

Dodatkowo Bank Światowy przeprowadza kategoryzacje krajów na podstawie ich zadłużenia na kraje poważnie zadłużone i kraje średnio zadłużone. Wskaźniki wyliczane są na podstawie raportów dotyczących zadłużenia - World Bank Dept Reporting System - DRS. Krajami poważnie zadłużonymi są te państwa, których udział zaktualizowanego kosztu obsługi długu w przychodzi narodowym jest wyższy niż 80% oraz relacja zaktualizowanego kosztu obsługi długu do eksportu powyżej 220%. Natomiast krajami średnio zadłużonymi są te państwa, których wymienione wyżej wskaźniki przekraczają 60%. (Chrabonszewska E, str 347)

Przykłady krajów

Do grupy krajów rozwijających się zalicza się większość krajów Afryki, Azji, Ameryki Łacińskiej i Oceanii oraz Maltę i Turcję. Są to m.in. Afganistan, Bangladesz, Boliwia, Botswana, Chile, Komory, Irak, Jordania, Kenia, Libia, Mali, Nigeria, Sudan, Tuvalu, Wenezuela, Wietnam, Zambia, Zimbabwe.

Kraje rozwijające się — artykuły polecane

BRICS — Wskaźnik rozwoju społecznego — Ekonomia rozwoju — Wiek produkcyjny — Ubóstwo — Czebol — Rocznik statystyczny — Jeffrey Sachs — Wykluczenie społeczne

Bibliografia

• Chrabonszczewska E. (2005), Międzynarodowe organizacje finansowe, Wydawnictwo SGH, Warszawa
• Fierla I. [red.] (2004), Repetytorium z geografii gospodarczej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa, s. 73-77
• Łękawa A. (2015), Repetytorium Maturzysty Geografia, Wydawnictwo GREG, Kraków
• Rykiel Z. (2006), Podstawy geografii politycznej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Strona internetowa: DAC List of OAD Recipients OECD
• Woźniak J. (2010), Zarządzanie publiczne, Zeszyty Naukowe Instytutu Spraw Publicznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, nr 4(12)

Autor: Iwona Wasilczyk, Kinga Łaskawska