Modele podejmowania decyzji

Podejmowanie decyzji to proces, którego celem jest dokonanie wyboru najlepszego rozwiązania. Proces ten obejmuje grupę powiązanych ze sobą w sposób logiczny operacji myślowych oraz obliczeniowych. Prowadzą one do wybrania jak najlepszego wariantu decyzyjnego. Aby zoptymalizować procesy decyzyjne i podwyższyć ich jakość wykorzystuje się różne metody i techniki oparte na dziedzinie matematycznej i statystycznej. Wiele różnych dziedzin korzysta i rozwija teorię decyzji, są to m.in. kognitywistyka, matematyka, statystyka, psychologia, socjologia, ekonomia, zarządzanie, filozofia, informatyka oraz medycyna. ‘’Stosowane w procesie decyzyjnym kryteria mogą mieć charakter jakościowy i/lub ilościowy. W przypadku decyzji ekonomicznych oraz inżynierskich z reguły stosowane są ilościowe miary korzyści, kosztów i zysków danej decyzji. Stosowane kryteria decyzyjne mogą być wyrażone zależnościami funkcyjnymi, a wartości kryteriów są porównywane z progami lub charakterystykami decyzyjnymi, a także - dla poszczególnych wariantów decyzji - między sobą.’’ (Rebizant W. 2012, s. 5-6)

Istotą działalności gospodarczej jest zaspokojenie ludzkich potrzeb przez produkowanie dobór i świadczenie usług. Ludzie organizujący produkcję muszę decydować w jaki sposób wydać pieniądze, w co i jak je zainwestować, aby uzyskać maksymalny dochód z zaangażowanego kapitału i jednocześnie zaspokoić potrzeby klientów. Każda z tych decyzji jest aktem wyboru między alternatywami, czyli różnymi sposobami postępowania. Każdemu wyborowi towarzyszy koszt możliwości (utraconych) zwany kosztem alternatywnym lub kosztem zastąpienia. Kosztem alternatywnym "jakiegoś dobra jest w rezultacie to dobro, które ostatnie odpadło przy dokonywaniu wyboru, a więc możliwości, której się wyrzeczono" (F. Benham 1948, s. 16). Decyzja jest świadomym aktem wyboru dokonywanym po starannym rozważeniu i odrzuceniu innych. Decyzje te mogą dotyczyć gospodarowania, ochrony zdrowia, wyznania, itp. Decyzje gospodarcze możemy podzielić na prywatne (podejmowane przez poszczególnych ludzi) i handlowe (podejmowane przez osobę lub zarząd kierujący polityką przedsiębiorstwa) (F. Benham 1948, s. 16).

Podejmowanie decyzji jest podstawowym warunkiem rozwiązywania większości ważnych problemów występujących w przedsiębiorstwie. "W każdym przypadku sensowna analiza wariantów decyzji wymaga skrupulatnego porównania korzyści i kosztów (często, choć nie zawsze pieniężnych) alternatywnych sposobów postępowania". Analizą istotnych decyzji podejmowanych przez menedżerów przy użyciu narzędzi stosowanych przez ekonomistów zajmuje się ekonomia menedżerska. Jest to gałąź ekonomii bardzo słabo znana w Polsce i bardzo rozwinięta w Stanach Zjednoczonych oraz nieco w mniejszym stopniu w krajach Unii Europejskiej.

TL;DR

Podejmowanie decyzji to proces wyboru najlepszego rozwiązania, który wykorzystuje metody i techniki oparte na matematyce i statystyce. Decyzje gospodarcze są aktem wyboru między alternatywami, które mają koszt alternatywny. Proces podejmowania decyzji składa się z sześciu etapów: zdefiniowanie problemu, określenie celu, zbadanie wariantów wyboru, przewidzenie konsekwencji, wybór optymalnego wariantu i analiza wrażliwości. Istnieją różne modele podejmowania decyzji, takie jak model racjonalny, behawioralny, podwójnego procesu i inne, które są stosowane w przedsiębiorstwach.

Geneza powstawania modeli podejmowania decyzji

‘’W czasie II wojny światowej opracowano systematyczne modele podejmowania militarnych decyzji strategicznych. Ze względu na fakt, iż modele te okazały się skuteczne w stosunku do zadań wojskowych, przeniesiono je na grunt ekonomii, gdzie ewoluowały w miarę upływu czasu.Rozważania na temat podejmowania decyzji łączą dorobek intelektualny z różnych dyscyplin, takich jak matematyka, socjologia, psychologia, ekonomia i politologia. Dokonania naukowe w wyżej wymienionych dyscyplinach miały wpływ na kształt modeli procesów podejmowania decyzji oferowanych na gruncie zarządzania. Nowe propozycje modeli procesów decyzyjnych wynikały również zmian zachodzących w otoczeniu, w którym funkcjonowały organizacje, oraz warunków, w których menedżerowie byli zmuszeni podejmować decyzje.’’(Malewska K. 2014, s.127)

Podstawowe modele procesów podejmowania decyzji

• racjonalne - problematyka racjonalności w procesie podejmowania decyzji jest rozpatrywana w nawiązaniu do: warunków i założeń, które należy spełnić, aby można było zakwalifikować decyzje do kategorii racjonalnych, zaleceń praktycznych (jak powinien postępować racjonalny menedżer), modelowych ujęć procesów decyzyjnych (w jaki sposób powinny przebiegać procesy decyzyjne).
• behawioralne
  • ograniczonej racjonalności - decydent postępuje zgodnie z regułami pełnej racjonalności, ale nie jest "doskonały" w swoich zadaniach W pełni racjonalne działanie uniemożliwiają mu pewne ograniczenia: poznawcze, motywacyjne,
  • heurystyczne - zakładają całkowite odejście od pełnej racjonalności, przedstawiają rzeczywiste procesy decyzyjne.
• "podwójnego procesu" - integrują podejście zorientowane na racjonalną analizę z podejściem zorientowanym na intuicję.

(Malewska K. 2014, s.128-131)

Proces podejmowania decyzji

Proces podejmowania decyzji można podzielić na sześć podstawowych etapów (W. F. Samuelson 1998, s. 21):

• Etap 1 - zdefiniowanie problemu,
• Etap 2 - określenie celu,
• Etap 3 - zbadanie wariantów wyboru,
• Etap 4 - przewidzenie konsekwencji,
• Etap 5 - wybór optymalnego wariantu,
• Etap 6 - doskonalenie analizy wrażliwości.

Zanim menedżer podejmie decyzję powinien zdefiniować problem, którego ona dotyczy. Musi udzielić sobie odpowiedzi na szereg pytań (W. F. Samuelson 1998, s. 28), np.:

• Co spowodowało konieczność podjęcia decyzji?
• Na czym polega problem?
• Jakie jest tło, otoczenie, kształt problemu decyzyjnego?
• Jakie mają wpływ powyższe czynniki na cele, kryteria i warianty wyboru?
• Kto jest odpowiedzialny za podjęcie i realizację decyzji?
• Kto podejmuje decyzję i dlaczego?

Lista pytań jest długa. Odpowiedzi na nie pozwalają na zdefiniowanie problemu (I Etap). Następnie menedżer powinien określić cel, do którego dąży i odpowiedzieć sobie na szereg pytań z tym związanych:

• Co jest celem decydenta? (np. wzrost zysku, obniżka kosztów)
• Jak powinien oceniać wyniki ze względu na ten cel?
• Jak zmienia się sytuacja, gdy dąży się do osiągnięcia kilku sprzecznych ze sobą celów?
• Jakie jest kryterium wyboru? (np. rentowność) (W. F. Samuelson 1998, s. 28).

Trzecim etapem podejmowania decyzji jest zbadanie wariantów wyboru. Punktem wyjścia jest ustalenie jakie są warianty wyboru i co ogranicza możliwości ich ustalenia? "Rozpoczynając analizę nigdy nie znamy wszystkich możliwości. Jednakże wykorzystanie właściwego modelu decyzyjnego powinno pomóc w pełnej ich identyfikacji w trakcie analizy" (W. F. Samuelson 1998, s. 31).

W kolejnym etapie menedżer powinien ustalić jakie są konsekwencje każdego wariantu działania. Musi przeanalizować wpływ na wyniki różnych działań, jaki mogłaby mieć zmiana warunków i odpowiedzieć sobie na pytanie - czy można zdobyć pełniejsze informacje, aby móc przewidzieć rezultaty? Właściwe zaprojektowanie i prognoza konsekwencji nie zawsze jest zadaniem łatwym. Czasami wystarczą proste obliczenia. Często natomiast potrzebna będzie skomplikowana analiza, aby ustalić jakie wyniki są pewne i jakie jest prawdopodobieństwo ich wystąpienia. Posługujemy się wówczas modelem, czyli uproszczonym opisem procesu, związku lub zjawiska. W przypadku prognozowania możemy zastosować modele deterministyczne i probabilistyczne (W. F. Samuelson 1998, s. 32-3).

Piąty etap podejmowania decyzji to wybór optymalnego wariantu. Stanowi on wraz z poprzednim etapem zasadniczą część analizy. W przypadku występowania kilku wariantów (alternatyw) decydent może ustalić preferowany sposób postępowania poprzez wyliczenie, tj. przeanalizowanie różnych wariantów i wybór tego, który w największym stopniu pozwala osiągnąć założony cel. Przeprowadzenie analizy nie nastręcza większych kłopotów, ale jest to metoda pracochłonna. W przypadkach bardziej złożonych, gdy ilość możliwych wariantów (alternatyw) jest duża, albo nawet bardzo duża, przy wyborze najlepszej, czyli optymalnej decyzji menedżer będzie musiał stosować metody "w równym stopniu oparte na analizie marginalnej, programowaniu liniowym, drzewach decyzyjnych, analizie kosztów i korzyści" (W. F. Samuelson 1998, s. 34). Na tym etapie menedżer po dokładnym i szybkim przeanalizowaniu wszystkich determinant podejmuje słuszną decyzję we właściwym czasie. Wówczas odnosi sukces.

Etap ostatni to analiza wrażliwości. Przeprowadzana jest w dwóch przypadkach. Pierwszy występuje wtedy gdy mamy wątpliwości, a warunki w jakich podejmujemy decyzję są niestabilne. Wówczas to analiza wrażliwości pozwala ocenić jak zmieniłby się wybór optymalnej decyzji, gdyby uległy zmianie wielkości ekonomiczne lub warunki działania w badanym okresie.

Analizę wrażliwości stosujemy także wówczas gdy chcemy dokonać oceny wybranego wariantu decyzyjnego i sprawdzić - czy i w jakim stopniu pożądany stan rzeczy został osiągnięty? W przypadku negatywnej oceny szukamy odpowiedzi na pytanie - jakie były tego przyczyny?

Analiza wrażliwości jest bardzo przydatna. Pozwala bowiem na podkreślenie znaczenia podstawowych czynników determinujących decyzje oraz umożliwia ocenę wpływu na funkcję celu zmian czynników, co do których decydent ma wątpliwości. Analiza wrażliwości pozwala na optymalne rozwiązania, gdy decyzje powtarzają się w nieznacznie zmodyfikowanych warunkach (W. F. Samuelson 1998, s. 35).

Powyższy schemat podejmowania decyzji oraz analizy ma charakter uniwersalny. Menedżer musi ustalić zakres szczegółowości analizy danej decyzji, pamiętając o tym, że poszczególne decyzje będą wymagały zróżnicowanego zakresu analizy ekonomicznej na każdym etapie ich podejmowani.

Podstawowe modele podejmowania decyzji w przedsiębiorstwie

• Model jednoosobowego aktora
• Model organizacyjny
• Model polityczny
• Model kosza na śmieci

(Strategor (1999). "Zarządzanie Firmą. Strategie, struktury, decyzje, tożsamość Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 448-463)

Modele podejmowania decyzji — artykuły polecane

Rachunek ekonomiczny — Analiza wrażliwości — Prognozowanie przychodów i kosztów — Warunki podejmowania decyzji — Analiza progowa — Model ekonometryczny — Modele procesów decyzyjnych — Zarządzanie ryzykiem — Ekonomia menedżerska

Bibliografia

• Benham F. (1948), Economics, Wydawnictwo Trzaska, Evert i Michalski, Warszawa
• Malewska K. (2014), Ewolucja Modeli Procesów Podejmowania Decyzji, Marketing i rynek, nr 5
• Rebizant W. (2012), Metody Podejmowania Decyzji, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław
• Samuelson W., Marks S. (1998), Ekonomia menedżerska, Wydawnictwo PWE, Warszawa
• Sierpińska M., Jachna T. (2007), Metody podejmowania decyzji finansowych. Analiza przykładów i przypadków, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Strategor (2001), Zarządzanie firmą. Strategie. Struktury. Decyzje. Tożsamość. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Witkowska D. (2000), Metody wspomagające podejmowanie decyzji w zarządzaniu, Menadżer, Łódź

Autor: Tadeusz Wawak, Dominika Wach