Merkantylizm

Merkantylizm (z włoskiego mercante - kupiec bogacący się na handlu, handlowiec) - system polityki gospodarczej; ideologia, która pojawiła się w myśli ekonomicznej na przełomie XVI i XVIIw. Termin ten wywodzi się z bulionizmu - teorii mówiącej, że posiadanie metali szlachetnych jest równoznaczne z bogactwem. Zawdzięcza się mu duży wkład w budowę zrębów współczesnej ekononomii. Merkantylizm określany jest czasami opisowo jako "epoka kupców" lub "kupiecki kapitalizm". [R. Goryszewski, 2010, s. 15]

Stanowi on próbę teoretycznej interpretacji kapitalistycznego sposobu produkcji oraz pierwszy zwarty system poglądów ekonomicznych. Doktryna merkantylizmu dotyczy zagadnień aktywnej polityki państwa, która ma opierać się na propagowaniu produkcji towarów w państwie i sprzedaży ich za granicę, przy jednoczesnym zmniejszaniu importu.

TL;DR

Merkantylizm to system polityki gospodarczej, który pojawił się na przełomie XVI i XVII wieku. Jego główne założenia to promowanie produkcji towarów w kraju, ograniczanie importu, rozwijanie eksportu oraz wspieranie przemysłu. Merkantyliści uważali, że bogactwo państwa zależy od ilości posiadanych metali szlachetnych, a polityka przeważa nad etyką. W Polsce merkantylizm napotkał trudności ze względu na dominację magnaterii i ograniczenia dla chłopstwa. Wpływ merkantylizmu zaczął słabnąć pod koniec XVIII wieku, kiedy pojawiły się idee wolnego handlu i swobody działania gospodarczego. Merkantylizm wnosił jednak ważny wkład do teorii ekonomii, m.in. w rozumienie roli pieniądza i bilansów handlu zagranicznego.

Instrumenty merkantylizmu

• Cła
• Monopole w handlu zagranicznym
• Interwencjonizm i etatyzm
• Przyznawanie przemysłowi monopolu oraz dotacji na jego rozwój
• Zachęcanie zagranicznych przedsiębiorców i wykwalifikowanych robotników do osiedlania się na słabo zaludnionych terytoriach [R. Cameron, 1996, s. 160]

Ideologia merkantylizmu

Merkantyliści uważali, że:

• Państwo wzbogaca się głównie przez rozwinięty eksport, który przewyższa import,
• Konieczny jest dodatni bilans obrotów z zagranicą czyli dążenie do stałej przewagi eksportu nad importem oraz odpowiedniego systemu ceł protekcyjnych,
• Ważniejsze jest wytwarzanie dóbr przemysłowych aniżeli produkcji rolnej,
• Występuje bezpośrednia konkurencja między krajami europejskimi,
• Najbogatszy kraj wygrywa tę konkurencję,
• Synonimem bogactwa jest kruszec złoty i srebrny,
• Polityka przoduje nad etyką.

Podstawowym dogmatem merkantylizmu było twierdzenie, że szkodliwym dla kraju jest eksportowanie materiałów surowych lub niewykończonych, gdyż przemysłowe przetwarzanie w kraju przynosi więcej bogactwa. Polityka ta negatywnie nastawiona była do wolnej konkurencji. Większość merkantylistów wierzyła, że indywidualna zapobiegliwość są korzystne dla kraju. Ponadto, zgodnie z poglądem Bernarda Mandeville’a - znanego merkantylisty, oszczędność powoduje bezrobocie i że większe wydatki konsumpcyjne mogą ożywiać działalność gospodarczą i w ten sposób przynosić korzyść gospodarce [H. Landreth, 2005, s. 155]

Merkantyliści opowiadali się za powiększaniem bogactwa narodu przez jednoczesne zachęcanie do produkcji, rozwoju handlu i utrzymywaniu niskich płac [M. Księżyk, 2012, s. 15]

W merkantylizmie przyjęty został pogląd, że potęga państwa zależy przede wszystkim od potencjału produkcyjnego i podatności konkurencyjnych na rynkach zagranicznych. Oznacza to, że podstawowym celem państwa jest wspieranie procesu uprzemysłowienia, co nieuchronnie prowadzi do wzrostu eksportu i majątku narodowego. Do zrealizowania tego celu państwo jest inicjatorem działań pobudzających ludzką przedsiębiorczość i innowacyjność [B. Danowska-Prokop, 2016, s. 38]. Merkantyliści dopatrują się podstawy gospodarowania w uprzemysłowieniu oraz w pieniądzu i na tym też powinna się skupić gospodarka kraju.

Według merkantylistów państwo jest instytucją wszechmocną i nie podlega ona żadnym prawidłowościom gospodarczym, co może pozytywnie oddziaływać na rozwój gospodarczy i wzrost bogactwa. Dlatego też państwo powinno prowadzić politykę protekcjonizmu przemysłowego i celnego: nakładać cła na importowane artykuły przemysłowe i zwalniać z ceł eksport własnych wyrobów przemysłowych oraz import surowców niezbędnych dla rozwoju rodzimej produkcji. Zgodnie z tą polityką wolny od ceł jest import żywności: gwarantujący niskie płace oraz niskie koszty produkcji. To powoduje wzrost zatrudnienia, dochodów i zwiększenie krajowego rynku zbytu [B. Danowska-Prokop, 2016, s. 39] Państwo także powinno współfinansować inwestycje ogólnospołeczne, takie jak: budowa dróg, regulację rzecz, usług transportowych, przez co utrzymuje pożądany poziom rozwoju gospodarczego i uprzemysłowienia.

Merkantyliści wysunęli twierdzenie, że przyczyną bezrobocia jest obawa przed zakupami i rzadkość pieniądza. Według nich dopływ kruszców jest ważny o tyle, o ile umożliwia nabycie środków produkcji, podniesienie skali inwestycji i zatrudnienia, czyli ogólnie: aktywizację gospodarki. Merkantylizm przykłada także szczególną wartość do gotówki, jednak nie w tym celu, aby ją substancjalnie ściągnąć, lecz aby funkcjonalnie ożywić ekonomię kraju. Pozyskiwanie pieniądza nie dokonuje się już dla samego jego posiadania. Przydatności pieniądza szuka się w jego zdolności do ożywiania przemysłu

Początki merkantylizmu w Polsce

Merkantylizm, jako nowy pogląd ekonomiczny dotarł do Polski w pierwszych dziesięcioleciach XVI w. Jednak w XVI-wiecznej Polsce systematycznie wzrastała rola świeckiej i duchownej magnaterii, która nie aprobowała przemysłowej polityki merkantylistycznego protekcjonizmu. Rozbudowane przywileje stanu szlacheckiego utrudniały prokapitalistyczne przeobrażenia. Ograniczono także prawa chłopstwa, a ich stopniowa eliminacja z życia gospodarczego zaczęła negatywnie odbijać się na rozwój produkcji rzemieślniczej i przemysłowej. Zmiany gospodarcze i demograficzne w ówczesnej Europie przyczyniły się do wzrostu produkcji rolnej w Polsce. W nowych realiach gospodarczych folwark produkował przede wszystkim na potrzeby zagranicznych odbiorców i w związku z tym specjalizował się w produkcji zbóż, w hodowli zwierząt i ryb. Prace wymagające kwalifikacji wykonywali pracownicy najemni, natomiast zajęcia proste powierzano chłopom pańszczyźnianym. Rosnący popyt na żywność przyczynił się do wzrostu jej cen. Sytuacja ta z jednej strony poprawiła opłacalność produkcji rolnej, a z drugiej zachęciła do powiększenia folwarku kosztem chłopstwa. Poprawa koniunktury w rolnictwie pobudziła import, przede wszystkim wyrobów metalowych, a także dóbr luksusowych. To właśnie było przyczyną powstania zalążku merkantylizmu, który z czasem zaczął przybierać wyraźniejszych odcieni i dotykać coraz więcej aspektów życia gospodarczego naszego kraju [Danowska-Prokop, s. 27-29]

Twórcy merkantylizmu

Za najbardziej zagorzałego merkantylistę oraz czołowego klasycznego pisarza merkantylistycznego uważa się Thomasa Muna (1571-1641). W swojej głośnej książce "Bogactwo Anglii w handlu zagranicznym" przekonująco dowodził, że dodatni bilans handlowy może być rezultatem jedynie nadwyżki eksportu nad importem. Wymaga to przede wszystkim jak najpełniejszej aktywizacji gospodarczej kraju, wszechstronnego wykorzystania jego zasobów ludzkich i rzeczowych [R. Goryszewski, 2010, s. 19] Josiah Child reprezentował końcowy etap w rozwoju koncepcji merkantylistycznych. Domagał się, aby jak najmniej ograniczano jego swobodę przepisami prawnymi. Na pieniądz patrzył jako na środek produkcji i zalecał ustawowe ustalanie możliwie najniższej stopy procentowej, który pomyślnie rozwijałby handel w Anglii. John Law, kolejny reprezentant tej doktryny, wychodząc z czysto merkantylistycznego przekonania o ożywiającym gospodarkę działaniu obiegu pieniężnego i jednoczesnym niedostatku pieniądza kruszcowego, proponował wprowadzenie pieniądza papierowego, którego zabezpieczeniem byłaby ziemia. We Włoszech znanym merkantylistą był Antonio Serra, który przedkładał produkcję rzemieślniczą nad rolniczą, dowodząc jej większej wydajności i znacznej łatwości w przewozie towarów przemysłowych. Według niego, zamiast ingerencji w transfer pieniądza, państwo powinno dbać o ogólny porządek w kraju [W. Stankiewicz, 2006, s. 84] Najwybitniejszym merkantylistą polskim był Jan Grodwagner. W swoich dwóch rozprawach o pieniądzach argumentował szeroko za wszechstronnym rozwijaniem krajowego przetwórstwa, które ograniczałoby z jednej strony mało opłacalny eksport surowcowy z Polski i jednocześnie z drugiej - drogi import wyrobów przetworzonych, często z tych surowców. Prekursorem merkantylizmu francuskiego był Antoine de Montehreitien, który w "Traktacie z ekonomii politycznej" propagował rozwój gospodarki narodowej, samowystarczalności i ścisłą reglamentację wymiany z zagranicą.

Dziedzictwo

Merkantyliści wnieśli pożyteczny wkład do teorii ekonomii, z czego najważniejszym było uznanie, że gospodarkę można formalnie badać. Rozwinęli oni abstrakcyjną technikę dla celów wykrywania praw regulujących gospodarkę. Merkantyliści osiągnęli pierwsze przybliżone rozeznanie co do roli pieniądza w wyznaczaniu ogólnego poziomu cen oraz efektów bilansów handlu zagranicznego dla wewnętrznej działalności gospodarczej. Ekonomista John Maynard Keynes z wielkim uznaniem wyrażał się na temat merkantylizmu, w którym widział wiele dobrego. Keynes twierdził, iż większe rezerwy złota będą prowadzić do zwiększonych pożyczek i niższych stóp procentowych, co w rezultacie będzie stymulować wzrost oraz wspomagać rządowe pożyczki. Ekonomista przyjął również zasadniczy pogląd merkantylizmu twierdzący, że interwencje rządu (interwencjonizm państwowy) w gospodarce są koniecznością.

Przyczyny kresu merkantylizmu

W miarę rozwoju gospodarczego państw europejskich pewne poglądy merkantylizmu uległy modernizacji, nie wytrzymując konfrontacji ze zmieniającą się rzeczywistością. Najwyraźniej nurt krytyki merkantylizmu zaznaczył się w Anglii pod koniec XVII i XVIII w. Stał się on pomostem pomiędzy merkantylizmem a ekonomią klasyczną. Kres dominacji merkantylizmu położyła opisana przez Adama Smitha niewidzialna ręka rynku. Kiedy prywatne przedsiębiorstwa stały się na tyle silne, aby konkurować ze sobą, "nadopiekuńczość" państwa zaczęła im ciążyć. Wówczas pojawiły się hasła żądające wolności handlu i swobody działania gospodarczego. Smith odrzucił merkantylizm i oskarżał go o to, że w krótkim odstępie czasowym doktryna ta faktycznie może przyczynić się do wzrostu bogactwa kraju, natomiast w dłuższej perspektywie szkodzi. Szkodę tę odczuwają głównie konsumenci, a korzystają przedsiębiorcy i monopoliści, tacy jak rząd. Merkantylizm działa więc jedynie w interesie wąskiej grupy producentów. Z czasem też w krajach dostrzeżono znaczenie nie tylko rynków zagranicznych, ale i rynku wewnętrznego, co stopniowo przyczyniło się do odchodzenia od paradygmatów merkantylizmu.

Merkantylizm — artykuły polecane

Polityka proeksportowa — David Ricardo — Kapitalizm — Interwencjonizm — Polityka handlowa — Etatyzm — Liberalizm gospodarczy — Nierównowaga w bilansie płatniczym — Cechy gospodarki rynkowej

Bibliografia

• Cameron R., Neal L. (2004), Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa
• Danowska-Prokop B. (2016), Państwo w poglądach polskich merkantylistów, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, nr 270
• Goryszewski R. (2010), Wokół poglądów na rolę pieniądza w gospodarce w historii i teorii ekonomii (Część III: Zarys koncepcji i praktyki merkantylizmu), Rocznik Naukowy Wydziału Zarządzania w Ciechanowie, Tom IV, Zeszyt 1-4
• Księżyk M. (2012), Ekonomia. Podejście historyczne i prospektywne, Oficyna Wydawnicza AWM, Kraków
• Landreth H., Colander D. (2005), Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Stankiewicz W. (2007), Historia myśli ekonomicznej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa

Autor: Paulina Kajfasz