Bank centralny

Bank centralny - instytucja mająca zasadnicze znaczenie dla gospodarki każdego kraju, odpowiedzialna za prowadzenie polityki pieniężnej i kursowej państwa. Bank centralny ma szczególny wpływ na stabilność systemu bankowego danego państwa. Polskim bankiem centralnym jest Narodowy Bank Polski z siedzibą w Warszawie.

Bank centralny kreuje dwa rodzaje pieniądza:

• centralny pieniądz gotówkowy - charakteryzujący się absolutną płynnością, obsługuje sferę konsumpcyjną i dochodową, jako "środek płatniczy" - ma możliwość zwalniania z zobowiązań
• pieniądz bezgotówkowy, wkładowy (żyrowy) - pełniący funkcję centralnego pieniądza rezerwowego, występuje wyłącznie w formie zapisów na bankowych rachunkach depozytowych

Bank centralny jest instytucją, która posiada monopol kreacji pieniądza centralnego, niezbędnego bankom komercyjnym do normalnego funkcjonowania.

TL;DR

Bank centralny jest instytucją odpowiedzialną za prowadzenie polityki pieniężnej i kursowej państwa. Pełni trzy podstawowe funkcje: banku państwa, banku emisyjnego i banku banków. Bank centralny ma autonomię w zakresie instytucjonalnym, finansowym, personalnym i funkcjonalnym. Stosuje różne instrumenty polityki pieniężnej, takie jak stopa rezerw obowiązkowych, operacje otwartego rynku i operacje depozytowo-kredytowe. Może również działać jako pożyczkodawca ostatniej instancji. Bank centralny komunikuje się z rynkiem poprzez publikację informacji i raportów oraz stosowanie moralnej perswazji. Europejski Bank Centralny jest odpowiedzialny za zarządzanie euro.

Funkcje banku centralnego

Bank centralny spełnia trzy podstawowe funkcje:

• banku państwa - jest to najważniejszy bank w kraju, związany ze sferą monetarną - jej założenia realizuje za pomocą specjalnych narzędzi. Jest odpowiedzialny za stabilność pieniądza - gospodarce rynkowej nikt nie jest upoważniony do przejęcia tego zadania od banku centralnego. Prowadzi rachunki bankowe rządu i centralnych instytucji państwowych, państwowych funduszy celowych i państwowych jednostek budżetowych oraz realizuje ich zlecenia płatnicze. W związku z obsługą budżetu państwa bank centralny nazywany jest również kasjerem rządu.
• banku emisyjnego - ma on wyłączne prawo do emisji pieniądza gotówkowego co powiązane jest z emisją znaków pieniężnych, organizacją obiegu pieniężnego oraz regulacją podaży pieniądza (m.in. za pomocą stóp procentowych i operacji otwartego rynku). Określa wielkość emisji oraz moment wprowadzenia pieniądza gotówkowego do obiegu, za którego płynność odpowiada. Ponadto, organizuje on obieg pieniężny i reguluje ilość pieniądza w obiegu.
• banku banków - ma wpływ na wielkość akcji kredytowej banków oraz nasilenie kreacji pieniądza bezgotówkowego. Ma to związek z tym, że na rachunkach banku centralnego utrzymywane są rezerwy pieniężne innych banków, a on sam jest dla nich źródłem rezerwy kredytowej. Prowadzi zatem rozliczenia z bankami oraz innymi instytucjami finansowymi. Organizuje system rozliczeń pieniężnych, prowadzi bieżące rozrachunki międzybankowe i aktywnie uczestniczy w międzybankowym rynku pieniężnym. Bank centralny jest także odpowiedzialny za stabilność i bezpieczeństwo całego systemu bankowego. Pełniąc funkcję banku banków, sprawuje on kontrolę nad działalnością banków komercyjnych, a w szczególności nad przestrzeganiem przepisów prawa bankowego.

Bank centralny poza funkcjami nadzorczymi pełni w stosunku do banków komercyjnych funkcje regulacyjne. Ich celem jest zapewnienie bezpieczeństwa banków i zgromadzonych w nich wkładów pieniężnych oraz zachowanie płynności finansowej w systemie bankowym. Bank centralny występuje w tej funkcji również jako kredytodawca ostatniej instancji. W przypadku wystąpienia przejściowych kłopotów z płynnością bank komercyjny może otrzymać od banku centralnego pomoc finansową: albo w formie kredytu redyskontowego, albo kredytu lombardowego.

Autonomia banku centralnego

W związku z wykonywaniem przez bank centralny wielu funkcji w celu uchronienia go przed wpływem różnych czynników, które mogłyby zakłócić ich realizację bank powinien mieć zapewniony wysoki stopień niezależności. Można wyróżnić cztery obszary autonomii:

• instytucjonalną - polega na zakazie przyjmowania sugestii, instrukcji osób trzecich, które dotyczą zadań nałożonych przez przepisy traktatowe oraz statut banku
• finansową - odnosi się do trwałego określenia zasad tworzenia i podziału funduszy banku, wyklucza możliwość wywierania "nacisku" na decyzje banku dotyczące kwestii finansowych
• personalną - dotyczy głównie powoływania i odwoływania członków kierownictwa banku, a także zapewnienie im odpowiednio długiej kadencji, ważną rolę odgrywa tutaj respektowanie wymienionej wyżej zasady
• funkcjonalną - uprawnienie i zdolność banku centralnego do kształtowania polityki pieniężnej, odnosi się także do samodzielnego podejmowania decyzji w wypełnianiu pozostałych funkcji statusowych

Instrumenty polityki pieniężnej stosowane przez bank centralny

• Stopa rezerw obowiązkowych - banki komercyjne mają obowiązek utrzymywania minimalnych rezerw gotówkowych ustalonych przez bank centralny. Ma to na celu zapobieganie nadmiernej ekspansji kredytowej lub stymulowanie akcji kredytowej banków w zależności od potrzeb gospodarki. Gdy zasób gotówki spadnie poniżej wymaganego poziomu, wymusza to na bankach natychmiastowe pożyczenie brakującej kwoty - przeważnie od banku centralnego.
• Operacje otwartego rynku - wpływają na wielkość bazy monetarnej pod wpływem zakupu bądź sprzedaży papierów wartościowych, w szczególności krótkoterminowych bonów pieniężnych, przez bank centralny na otwartym rynku. Można je podzielić na: podstawowe, dostrajające i strukturalne. Operacje otwartego rynku mają doprowadzić do zrównoważenia popytu i podaży środków banków komercyjnych trzymanych w banku centralnym.
• Operacje depozytowo-kredytowe - stosowane w celu łagodzeniu wahań stóp procentowych na rynku międzybankowym, które powstają na skutek operacji otwartego rynku. Do operacji tych zaliczamy kredyt lombardowy oraz lokaty terminowe banków w NBP (depozyt na koniec dnia). Są prowadzone przez banki komercyjne, wpływają na wysokość stóp procentowych na rynku pieniężnym. Stosowana jest w nich stopa depozytowa.

Pożyczkodawca ostatniej instancji

Koncepcja ta została sformułowana w XIX w. przez brytyjskich ekonomistów H. Thorntona i W. Bagehota. Powiązana jest z zapewnieniem stabilności systemu finansowego. Oznacza iż bank centralny jako pożyczkodawca ostatniej instancji (ang. Lender of Last Resort) może zasilić w płynność indywidualny bank lub cały system bankowy w reakcji na niekorzystny szok, który jest wywołany przez nadzwyczajny wzrost popytu na pieniądz rezerwowy, który nie może zostać zaspokojony z innych źródeł. Cechą tego instrumentu jest szybkość, z jaką bank centralny może zareagować na problem banku, wynikający z utraty płynności. Żadna inna instytucja nie jest w stanie zasilić rachunku banku praktycznie natychmiast i teoretycznie bez ograniczenia kwoty zasilenia.

Polityka informacyjna

Jednym z instrumentów banku centralnego, który jest używany zarówno w czasie normalnego funkcjonowania rynku, jak i momentach zagrożenia kryzysem, jest polityka informacyjna. Bank centralny powinien komunikować się z rynkiem, aby obywatel mógł mieć świadomość obecnej sytuacji panującej w gospodarce. Jednym ze sposobów komunikacji z rynkiem jest publikowanie informacji dotyczących banku np.: głównych celów i zadań czy zasad działania na rynkach finansowych. Drugim zakresem komunikacji jest przygotowywanie i publikacja okresowych raportów, w których zawarte są m.in. opinie, oświadczenia oraz wyjaśnienia związane z podjętymi przez bank centralny decyzjami. Przykładem niestandardowego instrumentu stosowanego przez banki centralne w sytuacji kryzysowej jest moralna perswazja (ang. moral suasion). Polega na użyciu przez banki centralne argumentów odwołujących się do interesu własnego banków oraz interesu publicznego, które mają na celu wywołanie określonych zachowań. Perswazja może być użyta w sytuacjach takich jak np. nadpłynność w sektorze bankowym czy zmiany w rezerwach dewizowych. W zakresie moralnej perswazji mieści się również działanie banku centralnego w roli określanej jako "honest broker". Oznacza ona kreowanie korzystnych warunków dla rynkowych sposobów rozwiązywania kryzysu w bankach w formie fuzji, przejęcia lub nabycia aktywów banku.

Europejski Bank Centralny

Europejski Bank Centralny ma siedzibę we Frankfurcie. Jego podstawowym zadaniem jest utrzymywanie stabilności cen oraz zarządzanie wspólną walutą - euro. Europejski Bank Centralny ma wyłączne prawo do wydawania zgody na emisję banknotów euro. Mogą być one emitowane zarówno przez EBC, jak i krajowe banki centralne.

Bank centralny — artykuły polecane

Funkcje banku centralnego — System rezerwy federalnej — Narodowy Bank Polski — Europejski System Banków Centralnych — Rezerwy obowiązkowe — Polityka pieniężna — Rynek finansowy — Instrumenty polityki pieniężnej — Polityka rezerw obowiązkowych

Bibliografia

• Begg D., Fischer S., Dornbusch R. (2007), Ekonomia. Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Bogołębska J. (2012), Instrumenty polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego w okresie globalnego kryzysu finansowego, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica, 264
• Kraś I. (2013), Polityka banku centralnego, a bezpieczeństwo finansowe państwa, Przegląd Strategiczny, (1)
• Kudła J. (2013), Instrumenty finansowe i ich zastosowania, Wydawnictwo Key Text, Warszawa
• Owsiak S. (2011), Podstawy nauki finansów, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Owsiak S. (2015), Finanse, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Pietrzak B., Polański Z., Woźniak B. (2012), System finansowy w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Sławiński A. (red.) (2011), Polityka pieniężna, C.H. Beck, Warszawa
• Szczepańska O., Sotomska-Krzysztofik P., Pawliszyn M. (2004), Banki centralne wobec kryzysów w systemie bankowym, Materiały i studia NBP, nr 179

Autor: Aleksandra Baczyńska, Ewelina Bieś