Wierzytelność

Wierzytelność to prawo majątkowe, z którego wynika uprawnienie wierzyciela do otrzymania świadczenia od dłużnika. Wierzytelność to w istocie wiązka roszczeń, które składają się na świadczenie główne stanowiące przedmiot zobowiązania. Wszelkie inne roszczenia, w tym roszczenia o świadczenia uboczne, nie stanowią wierzytelności, lecz składają się one na treść zobowiązania, często wspomagając realizację świadczenia głównego (R. Jurkiewicz s. 79).

Regulacje dotyczące wierzytelności znajdują się w Księdze Trzeciej Kodeksu Cywilnego, zatytułowanej Zobowiązania.

Według artykułu 353 tej ustawy, zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien to świadczenie spełnić. Zgodnie z nim, wierzycielem jest osoba, która dany dług posiada w swoich aktywach, a wierzytelność stanowi część stosunku zobowiązaniowego. "Wierzytelnością jest zatem uprawnienie wierzyciela do żądania spełnienia danego świadczenia przez dłużnika - prawo podmiotowe przysługujące wierzycielowi". Jest to pojęcie odwrotne do pojęcia długu, który znajduję się w pasywach dłużnika, czyli drugiej strony stosunku zobowiązaniowego. Wierzytelność może mieć charakter zarówno pieniężny jak i niepieniężny.

TL;DR

Wierzytelność to prawo majątkowe, które daje wierzycielowi uprawnienie do otrzymania świadczenia od dłużnika. Wierzytelność może być pieniężna lub niepieniężna. Może być również wymagalna lub niewymagalna. Wymagalność ma znaczenie dla biegu terminu przedawnienia roszczeń. Obrót wierzytelnościami jest możliwy, ale istnieją pewne ograniczenia, zarówno ustawowe, umowne, jak i wynikające z charakteru zobowiązania. Przeniesienie wierzytelności może nastąpić przez sprzedaż, zmianę, darowiznę lub inną umowę. Istnieją różne formy obrotu wierzytelnościami, takie jak faktoring.

Rodzaje wierzytelności

Wierzytelności można dzielić na różne sposoby. Niektóre z tych podziałów to podziały logiczne, a inne to tylko typologie. Z punktu widzenia podatkowego należy wyróżnić wierzytelności wymagalne i niewymagalne. Należy przyjąć, że "roszczenie staje się wymagalne, gdy już zaktualizował się obowiązek świadczenia, a więc gdy wierzyciel ma prawną możliwość zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności". Termin wymagalności wierzytelności przypada w dniu następującym po dniu, w którym świadczenie powinno być spełnione.

• Wierzytelność wymagalna to taka, w stosunku do której można orzec, że w chwili orzekania upłynął już termin

spełnienia świadczenia z niej wynikającego.

• Wierzytelność niewymagalna to taka, którą cechuje to, że dłużnik, choć już zobowiązany, świadczyć jeszcze nie musi (Z. Radwański s. 304).

Istotne znaczenie ma ustalenie momentu wymagalności, gdyż z tym momentem rozpoczyna bieg termin przedawnienia roszczeń składających się na wierzytelność (art. 120 §1 k.c.). Nie spełnienie świadczenia w terminie powoduje, że dłużnik dopuszcza się zwłoki, co uprawnia wierzyciela do żądania od dłużnika nie tylko ciążącego na nim zobowiązania, ale również naprawienia szkody wynikłej z tej sytuacji (art. 477 §1 k.c.). Należy również pamiętać, że w przypadku opóźnienia w spełnieniu świadczenia pieniężnego wierzyciel może żądać od dłużnika odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi (art. 481 §1 k.c.). W sytuacji, gdy wierzyciel nie reaguje na zwłokę dłużnika przez dłuższy czas wierzytelności wymagalne stają się wierzytelnościami przedawnionymi. Po upływie terminu przedawnienia dłużnik ma prawo uchylić się od zaspokojenia roszczenia wierzyciela bez negatywnych konsekwencji prawnych swojego zachowania. Nie dotyczy to jednak sytuacji, w której dłużnik zrzekł się korzystania z zarzutu przedawnienia (art. 117 §2 k.c.). Warto zaznaczyć, że wierzytelność przedawniona jest nadal istniejącym prawem majątkowym, które wynika z tzw. zobowiązania naturalnego. Prawo to jest jednak osłabione, ponieważ nie korzysta z ochrony państwa w jego dochodzeniu przez wierzyciela. Bez względu jednak na wartość tego prawa nie ma przeszkód, żeby wierzytelność przedawniona mogła być zbyta bądź też mogła być przedmiotem innych czynności rozporządzających czy też zobowiązujących. Należy również pamiętać, że dłużnik, który dobrowolnie spełni świadczenie wynikające ze zobowiązania naturalnego, nie może żądać jego zwrotu (art. 411 pkt 3 k.c.). W takiej sytuacji dochodzi do ostatecznego wygaśnięcia wierzytelności.

Kolejnym podziałem wierzytelności jest podział na wierzytelności pieniężne i niepieniężne, w zależności od tego, co jest przedmiotem zobowiązania. Jeżeli przedmiotem tym są pieniądze, prawo majątkowe przysługujące wierzycielowi stanowić będzie wierzytelność pieniężną. W przeciwnym razie będziemy mieli do czynienia z wierzytelnością niepieniężną. Wierzytelności można podzielić również na zabezpieczone i niezabezpieczone. Typowymi formami zabezpieczenia spełnienia świadczenia przysługującego wierzycielowi są hipoteka, zastaw oraz zastaw rejestrowy. Wśród praw względnych stanowiących formę zabezpieczenia wierzytelności wyróżnić można poręczenie oraz gwarancję. Fakt istnienia praw zabezpieczających wierzytelność ma bardzo duże znaczenie w sytuacji zmiany wierzyciela lub dłużnika.

Z podatkowego punktu widzenia istnieje również podział na wierzytelności, w stosunku do których wierzyciel obowiązany był do wykazania przychodu należnego, oraz te, z których powstaniem nie wiązał się taki obowiązek.

Obrót wierzytelnościami

Zgodnie z polskim prawem dopuszczalny jest obrót wierzytelnościami. W Kodeksie Cywilnym znalazły się jednak pewne ograniczenia przy przenoszeniu własności wierzytelności.

Artykuł 509 k.c brzmi: par. 1. Wierzyciel może bez zgody dłużnika przenieść wierzytelność na osobę trzecią (przelew), chyba że sprzeciwiałoby się to ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo właściwości zobowiązania. par. 2. Wraz z wierzytelnością przechodzą na nabywcę wszelkie związane z nią prawa, w szczególności roszczenie o zaległe odsetki.

OGRANICZENIA OBROTU

Zgodnie z powyższym artykułem ograniczenia obrotu wierzytelnościami można podzielić na ustawowe, umowne i wynikające z właściwości zobowiązania.

Najważniejszą grupę stanowią ograniczenia ustawowe, czyli te przewidziane przez prawo. Należą do nich ograniczenia bezwzględne (objęte całkowitym zakazem) oraz względne (wymagające spełnienia dodatkowych warunków). Do tych pierwszych należą na przykład prawo pierwokupu i prawo dożywocia - w ich przypadku przepisy prawa nie dopuszczają żadnej możliwości obrotu. W przypadku drugiego z tych ograniczeń - wymagającego dodatkowych warunków, ustawa każdorazowo określa jakie konkretne wymagania umożliwiają przeniesienie danej wierzytelności. Przykładem mogą tu być wierzytelności odszkodowawcze, które mają naprawić szkodę powstałą w wyniku czynu niedozwolonego. Są to wierzytelności ściśle związane z osobą poszkodowanego (uprawnionego), jednak mogą być zbyte jeżeli stały się wymagalne i zostały stwierdzone na piśmie bądź prawomocnym orzeczeniem.

Druga grupa - zastrzeżenia umowne. Mogą one całkowicie wyłączać możliwość dokonania zbycia wierzytelności, ograniczać bądź uzależniać od dodatkowych przesłanek. Takie zastrzeżenie może powstać z chwilą powstania stosunku zobowiązaniowego lub w dowolnym czasie jego trwania, jeżeli obie strony wyrażą na to zgodę. Jest to wyjątek od ogólnej zasady wyrażonej w artykule 57. Kodeksu Cywilnego, według której nie można przez czynność prawną wyłączyć ani ograniczyć uprawnienia do przeniesienia, obciążenia, zmiany lub zniesienia prawa, jeżeli według ustawy prawo to jest zbywalne. Takie zastrzeżenie może być w dowolnym momencie odwołane. Jeżeli wierzyciel mimo umownego zakazu dokona zbycia wierzytelności, takie zastrzeżenie jest skuteczne erga omnes - czyli także wobec osób trzecich działających w dobrej wierze. Oznacza to, że takie zbycie będzie nieważne.

Trzecia grupa ograniczeń - wynikające z charakteru zobowiązania, czyli źródła powstania wierzytelności. Według opinii doktryny i orzecznictwa za takim ograniczeniem przemawiają: osobisty charakter wierzytelności (np. prawo do alimentacji), jej niesamoistność (np. umowa poręczenia) bądź szczególny interes dłużnika (np. wierzytelności z umowy przedwstępnej).

PRZENIESIENIE WIERZYTELNOŚCI

Zgodnie z artykułem 510 k.c. przeniesienie wierzytelności następuje na skutek sprzedaży, zmiany, darowizny lub innej umowy nienazwanej. Nie jest przewidziana szczególna forma takiej umowy, poza jednym wyjątkiem - jeśli wierzytelność jest stwierdzona pismem, przelew takiej wierzytelności również powinien być stwierdzony w formie pisemnej.

Poprzez zbycie wierzytelności zmiana następuje jedynie po stronie uprawnionej - na miejsce zbywcy wchodzi nabywca, osoba zobowiązana do spełnienia świadczenia pozostaje bez zmian. Poza tym, że na nabywcę przechodzą wszelkie uprawnienia wynikające z nabytej wierzytelności, dłużnikowi przysługują wobec niego wszystkie zarzuty, jakie miał względem poprzedniego właściciela danej wierzytelności (np. przedawnienie roszczeń czy niespełnienie świadczenia wzajemnego). Dodatkowo interes dłużnika jest chroniony także w ten sposób, że dopuszczalne jest potrącenie z przelanej wierzytelności innej wierzytelności wobec zbywcy, nawet jeśli stała się wymagalna już po zbyciu pierwotnej wierzytelności. Ponadto zbywca jest zobowiązany powiadomić dłużnika o dokonaniu przelewu wierzytelności, jeżeli obowiązek ten nie zostanie wykonany, spełnienie świadczenia wobec zbywcy jest skuteczne wobec nabywcy wierzytelności. Za takim rozwiązaniem przemawia ochrona dobrej wiary dłużnika.

Zgodnie z artykułem 516 k.c, zbywca wierzytelności ponosi względem nabywcy odpowiedzialność za to, że wierzytelność mu przysługuje. Za wypłacalność dłużnika w chwili przelewu ponosi odpowiedzialność tylko o tyle, o ile tę odpowiedzialność na siebie przyjął.

FORMY OBROTU

Wierzytelności mogą być przelewane za pomocą różnych umów. W ostatnim czasie powstały pewne formy obrotu przeznaczone właśnie do handlowania wierzytelnościami. Najbardziej znanym przykładem takiej konstrukcji jest faktoring. Faktoring najogólniej polega na tym, że faktor wykupuje wierzytelności przedsiębiorstw przed nadejściem czasu ich wymagalności. Są one nabywane po cenie niższej od nominalnej, czyli z tzw. dyskontem. Występuje kilka rodzajów faktoringu - awansowy i dyskontowy (w zależności od wypłacanej sumy), właściwy, niewłaściwy i mieszany (w zależności od tego kto ponosi ryzyko) oraz wymagalnościowy (gdy dostawca przedstawia faktury dopiero w momencie wymagalności, finansując jedynie ewentualne opóźnienia w spłatach).

Wierzytelność — artykuły polecane

Świadczenie — Darowizna — Posiadanie — Zadatek — Cesja wierzytelności — Pełnomocnictwo — Dłużnik — Okres przedawnienia — Wierzyciel

Bibliografia

• Bryła P. (1999), Wierzytelność, Wydawnictwo BART, Warszawa
• Doliwa A. (2010), Zobowiązania, C.H. Beck, Warszawa
• Goettel M. (red.) (2016), Prawo Cywilne zarys wykładu, Wolters Kluwer, Warszawa
• Jurkiewicz R. (2013), Wierzytelność i dług aspekty prawne i podatkowe, Wolters Kluwer, Warszawa
• Łętowska E. (red.) (2013), Prawo zobowiązań-część ogólna, C.H. Beck, Warszawa
• Radwański Z., Olejniczak A. (2018), Zobowiązania - część ogólna, C.H. Beck, Warszawa
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93

Autor: Anna Kolasa, Karolina Gołba

Treść tego artykułu została oparta na aktach prawnych. Zwróć uwagę, że niektóre akty prawne mogły ulec zmianie od czasu publikacji tego tekstu.