Samorząd terytorialny

Samorząd terytorialny jest wynikiem decentralizacji finansów publicznych do szczebla lokalnego, w wyniku której następują zmiany jakościowe chronione najwyższym aktem prawnym - Konstytucją. Jest podstawą formą organizacji władz lokalnych. W ogólnym znaczeniu, istotą samorządu jest powierzenie zarządu sprawami publicznymi samym zainteresowanym - czyli, z mocy prawa, odpowiednio zorganizowanemu zrzeszeniu obywateli. W odniesieniu do samorządu terytorialnego polega to na utworzeniu i akceptacji przez państwo, autonomicznego względem niego, systemu organów i wyposażenie ich w odpowiednie kompetencje władcze. Istotnym warunkiem powstania takich organów jest akceptacja przez państwo odrębności sfery interesów społeczności lokalnej i regionalnej, przy jednoczesnym istnieniu interesów całego społeczeństwa.

Ta odrębność interesów ma wyraz prawny, w postaci nadania związkom samorządowym osobowości prawnej oraz ekonomicznej, w postaci ich uwłaszczenia. Samorząd terytorialny jest, zatem wyodrębnionym w strukturze państwa związkiem terytorialnej społeczności, powoływanym do samodzielnego wykonywania administracji publicznej, wyposażonym w materialne środki umożliwiające realizację nałożonych nań zadań. Z faktu wyodrębnienia terytorialnych związków samorządowych wynika ich względna niezależność od innych części aparatu państwowego (organów rządowych), a w konsekwencji możliwość kształtowania własnej, wewnętrznej organizacji, wybór organów przedstawicielskich oraz uprawnienia do stanowienia prawa miejscowego.

TL;DR

Samorząd terytorialny jest formą organizacji władz lokalnych, które mają autonomię w wykonywaniu zadań administracji publicznej. Istnieje wiele definicji samorządu terytorialnego, ale wszystkie podkreślają jego odrębność od administracji rządowej. Samorząd ma misję realizacji idei samorządności, aktywizacji społeczności lokalnej i racjonalizacji działania władz publicznych. Samorząd terytorialny ma wiele zadań, takich jak zapewnienie infrastruktury społecznej i technicznej, ochrona środowiska, porządek i bezpieczeństwo publiczne, oraz rozwój regionalny. W Polsce funkcjonują samorządy gminne, powiatowe i wojewódzkie. Samorząd terytorialny ma wiele zalet, takich jak większa bliskość z obywatelami, lepsze zrozumienie i wsparcie dla lokalnych potrzeb, większa efektywność i większa władza w lokalnych rękach. Jednak ma też pewne ograniczenia, takie jak brak adekwatnego budżetu, ograniczona zdolność do podejmowania decyzji, brak odpowiedniego doświadczenia i wiedzy oraz niepewność polityczna.

Definicje samorządu terytorialnego

Nie da się wskazać na jedną, dobrą i akceptowaną przez wszystkich definicję samorządu terytorialnego. Istnieje wiele określeń i różnią się one w szczegółach.

W literaturze polskiej:

1. "Zdaniem Jerzego Panejki: samorząd jest opartą na przepisach ustawy, zdecentralizowaną administracją państwową, wykonywaną przez lokalne organy, niepodległe hierarchicznie innym organom i samodzielnie w granicach ustawy i ogólnego porządku prawnego.
2. Według Bohdana Wasiutyńskiego samorząd jest: wykonywaniem części administracji państwowej przez organizacje obdarzone osobowością prawną, działające we własnym imieniu z mocy przyznanego im prawa pod określonym nadzorem państwa.
3. Tadeusz Bigo przez pojęcie "samorząd terytorialny" rozumiał korporacje będące osobami prawnymi (podmiotami), zdecentralizowanymi i odrębnymi od państwa, powołane przez ustawy do wykonywania obowiązków i praw (publicznych) z zakresu administracji publicznej z wykorzystaniem władztwa administracyjnego.
4. Teresa Rabska, według niej: samorządem jest wyodrębniona grupa społeczna, określona przez prawo, której członkostwo powstaje z mocy prawa, powołana do wykonywania zadań administracji państwowej, w granicach przez prawo określonych, w sposób samodzielny, w formach właściwych dla administracji państwowej, posiadająca własną organizację, ustaloną w przepisach prawnych, o charakterze przedstawicielskim, pozostającą pod kontrolą tej grupy społecznej, która ją wybrała. Organizacja samorządu zbudowana jest na zasadzie decentralizacji; działając na podstawie prawa pozostaje tylko pod nadzorem organów państwowych.
5. Bogdan Dolnicki przyjmuje, że samorząd terytorialny jest to: jednostka o charakterze korporacyjnym, wyposażona w osobowość prawną o charakterze publicznym i prywatnym, wypełniająca poprzez wyłonienie w drodze wyborów organy zadania administracji publicznej na zasadach określonej prawnie niezależności i podlegająca przy tym nadzorowi państwowemu.
6. W art. 3 ust. 1 Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego (EKST), można znaleźć, że samorząd terytorialny oznacza: prawo i zdolność społeczności lokalnych, w granicach określonych prawem, do kierowania i zarządzania zasadniczą częścią spraw publicznych na ich własną odpowiedzialność i w interesie ich mieszkańców". (Bandarzewski K. 2006, s. 22-24)

Misja

Misja samorządu terytorialnego jest tożsama z:

• Realizacją idei samorządności, która wyzwala w społeczności zmiany w mentalności, polegające na utożsamianiu się społeczności z władzą samorządową. Jest to wynik demokratycznego trybu wyłaniającego odpowiednie organy integrujące społeczność terytorialną,
• Aktywizacją społeczności terytorialnej, oznaczającą inspirację dla społeczności do działań na rzecz swojego lokalnego środowiska,
• Racjonalizację działania władz publicznych, które muszą mieć na uwadze potrzeby społeczności, a których spełnienie jest ograniczone w możliwościach ich zaspokajania na szczeblu jednostek podziału terytorialnego.

Zadania

W zakresie:

• Infrastruktury społecznej:

1. pomoc społeczna,
2. zabiegi zapobiegające bezrobociu,
3. dynamizacja lokalnego rynku pracy,
4. polityka socjalna (prorodzinna),
5. pomoc osobom niepełnosprawnym,
6. ochrona zdrowia (przeciwdziałanie alkoholizmowi, narkomanii i nikotynizmowi),

• Infrastruktury technicznej:

1. dostarczanie wody,
2. usuwanie ścieków komunalnych,
3. zaopatrzenie w energię elektryczną, cieplną oraz gaz,
4. utrzymywanie porządku,
5. transport publiczny,
6. budowę, remont, utrzymanie i ochronę dróg oraz zarządzanie nimi,

• Ochrony środowiska:

1. zabiegi związane z ochroną środowiska i przyrody,
2. ochrona gospodarki wodnej, wodociągów i zaopatrzenia w wodę,
3. usuwanie i oczyszczanie ścieków komunalnych
4. unieszkodliwianie odpadów komunalnych,

• Porządku i bezpieczeństwa publicznego:

1. zapobieganie i usuwanie skutków klęsk żywiołowych,
2. zadania związane z sytuacjami kryzysowymi,

• Rozwoju regionalnego:

1. zaspakajanie potrzeb zbiorowych społeczności.

Władze samorządowe i publiczne tworzą system władzy i pewną kategorię własności w odniesieniu do otoczenia, z której wynikają ważne konsekwencje:

• Działalność władz musi być koordynowana względem gospodarstw domowych, oraz przedsiębiorstw
• Wyżej wymieniona koordynacja musi dotyczyć sfery podatkowej i polityki wydatkowej
• Odpowiedzialność za sprawy publiczne

W Polsce funkcjonują dwa rodzaje samorządu lokalnego (gmina i powiat), oraz samorząd województwa (samorząd regionalny). Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej traktuje samorząd terytorialny jako element organizacji państwa, odrębny i niezależny od administracji rządowej.

Samorząd terytorialny - przykłady

• Samorząd Gminny - jest to najniższy szczebel samorządowy. W jego skład wchodzą władze wybierane przez lokalną społeczność w wyborach powszechnych. Do ich zadań należy m.in. utrzymanie dróg, oświetlenia, szpitali, szkół, świetlic, gospodarowanie środkami finansowymi, planowanie przestrzenne oraz wspieranie lokalnej gospodarki. Przykładem samorządu gminnego jest Gmina Czerwionka-Leszczyny w województwie śląskim.
• Samorząd Powiatowy - jest to drugi poziom samorządu terytorialnego. Jego zadania obejmują m.in. tworzenie i utrzymanie dróg powiatowych, planowanie i wspieranie rozwoju przemysłu, zarządzanie publicznymi szpitalami i placówkami oświatowymi, wspieranie przedsiębiorczości, tworzenie programów społecznych, a także kontrola i wsparcie działalności gmin. Przykładem samorządu powiatowego jest Powiat Bielski w województwie śląskim.
• Samorząd Wojewódzki - jest to trzeci i najwyższy szczebel samorządowy. Do jego zadań należy m.in. zarządzanie szpitalami wojewódzkimi, kontrola działalności gmin i powiatów, tworzenie i wspieranie programów społecznych i edukacyjnych, wspieranie przedsiębiorczości, a także kreowanie i wspieranie rozwoju gospodarczego regionu. Przykładem samorządu wojewódzkiego jest Województwo Śląskie.

Samorząd terytorialny - mocne strony

Samorząd terytorialny ma wiele zalet, które są ważne dla zdrowej demokracji. Są to:

• Większa bliskość z obywatelami: samorząd terytorialny oferuje obywatelom bezpośrednią kontrolę nad wszystkim, co dzieje się w ich społeczności. Obywatele mają możliwość bezpośredniego udziału w decyzjach dotyczących ich społeczności, co zapewnia zwiększoną odpowiedzialność i zaangażowanie.
• Lepsze zrozumienie i wsparcie: Samorząd terytorialny jest w stanie lepiej zrozumieć i wesprzeć lokalne potrzeby i interesy, ponieważ jest on bliżej lokalnych społeczności.
• Zwiększony poziom odpowiedzialności: obywatele są w stanie śledzić działanie władz samorządowych i wywierać na nich presję, jeśli są one niewłaściwe. Samorząd terytorialny odpowiada za swoje decyzje i odpowiada za swoje działania.
• Większa efektywność: Samorząd terytorialny jest w stanie szybciej reagować na zmieniające się potrzeby i problemy społeczności, ponieważ jest on bliżej obywateli.
• Większa władza w lokalnych rękach: samorząd terytorialny pozwala obywatelom wzmocnić swoją władzę nad lokalnymi sprawami i sprawić, by lokalna społeczność miała większy wpływ na swoją przyszłość.

Samorząd terytorialny - ograniczenia

Samorząd terytorialny ma wiele zalet, ale wraz z nimi istnieją również pewne ograniczenia i słabe strony. Oto niektóre z nich:

• Brak adekwatnego budżetu i ograniczone środki finansowe: Samorząd terytorialny, w przeciwieństwie do państwa, nie ma możliwości emisji obligacji lub obniżania podatków, aby zwiększyć swoje środki finansowe. Oznacza to, że jest zmuszony do wybierania spośród wielu żądań, z którymi do niego zwracają się różne interesy społeczne, w zależności od dostępnego budżetu.
• Ograniczona zdolność do podejmowania decyzji: Samorząd terytorialny nie może samodzielnie podejmować wszystkich decyzji. Jest on zależny od państwa i musi przestrzegać przepisów i zasad określonych przez władzę centralną. Nie może również samodzielnie wprowadzać zmian w systemie prawnym.
• Brak odpowiedniego doświadczenia i wiedzy: Samorząd terytorialny jest często niedoświadczony w podejmowaniu odpowiednich decyzji w sprawach finansowych i społecznych. Ponadto, nie ma dostępu do pełnej wiedzy i informacji, które mogą być niezbędne do podejmowania prawidłowych decyzji.
• Niepewność polityczna: Samorząd terytorialny jest zależny od wyników wyborów, dlatego często musi dostosowywać swoje działania do aktualnie obowiązujących polityków. Może to wpływać na jakość i wydajność wykonywanej pracy.

Samorząd terytorialny — artykuły polecane

Starostwo powiatowe — Administracja publiczna — Zadania publiczne gminy — Funkcje współczesnego państwa — Administracja samorządowa — Prawo — Zadanie publiczne — Formy organizacyjne jednostek samorządowych — Administracja

Bibliografia

• Bandarzewski K. (2006), Prawo samorządu terytorialnego w Polsce, LexisNexis, Warszawa
• Jaworska-Dębska B., Stahl M. (2010), Encyklopedia samorządu terytorialnego dla każdego, Difin, Warszawa
• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483
• Owsiak S. (2013), Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Piasecki A. K. (2009), Samorząd terytorialny i wspólnoty lokalne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym Dz.U. 1990 nr 16 poz. 95

Autor: Agata Migdał, Natalia Hulbój

Treść tego artykułu została oparta na aktach prawnych. Zwróć uwagę, że niektóre akty prawne mogły ulec zmianie od czasu publikacji tego tekstu.