Ochrona własności intelektualnej

Ochrona własności intelektualnej jest ochroną praw odnoszących się do własności intelektualnej.

Przedsiębiorstwa mogą chronić swoją własność intelektualną przez:

1. prawa własności przemysłowej - patenty, wzory użytkowe, wzory, znaki towarowe, prawo do ochrony odmian roślin i oznaczenia geograficzne
2. prawa autorskie obejmujące oryginalne prace literackie i artystyczne, utwory muzyczne, transmisje telewizyjne, oprogramowanie, bazy danych, twórczość reklamową i multimedialną
3. strategie handlowe, jak np. tajemnice handlowe, umowy o zachowaniu poufności lub szybka produkcja.

TL;DR

Ochrona własności intelektualnej obejmuje prawa autorskie, prawa własności przemysłowej i strategie handlowe. W Polsce istnieją odpowiednie ustawy regulujące te kwestie. Ochrona praw autorskich jest powszechna i obowiązuje od momentu powstania utworu. Ochrona praw własności przemysłowej wymaga rejestracji i obowiązuje tylko na terenie Polski. Istnieją międzynarodowe konwencje i organizacje zajmujące się ochroną własności intelektualnej. Istnieją różne metody mierzenia ochrony wartości intelektualnej, takie jak ankiety czy wskaźniki konkurencyjności. Przedsiębiorstwa stosują zarówno formalne (patenty, znaki towarowe) jak i nieformalne (utrzymanie tajemnicy, wykorzystanie przewagi czasowej) metody ochrony własności intelektualnej.

Własność intelektualna

Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (WIPO) podaje definicję własności intelektualnej jako zbiór praw odnoszących się w szczególności do:

• dzieł literackich, artystycznych i naukowych,
• interpretacji artystów interpretatorów oraz wykonań artystów wykonawców,
• fonogramów i programów radiowych i telewizyjnych,
• wynalazków we wszystkich dziedzinach działalności ludzkiej,
• odkryć naukowych,
• wzorów przemysłowych,
• znaków towarowych i usługowych,
• nazw handlowych i oznaczeń handlowych,
• ochrony przed nieuczciwą konkurencją.

Według polskich uregulowań prawnych powyższe dziedziny można przyporządkować do trzech zakresów praw:

1. prawo autorskie i prawa pokrewne z prawami autorskimi,
2. prawa do baz danych,
3. prawo własności przemysłowej.

Ochrona prawna

Podstawowymi aktami polskiego prawa, regulującymi kwestie dotyczące własności intelektualnej, są:

• w zakresie prawa własności artystycznej, naukowej i literackiej (prawa autorskiego)

• Ustawa z dnia 4 lutego 1994r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych
• Ustawa z dnia 27 lipca 2001r. o ochronie baz danych

• w zakresie prawa własności przemysłowej

• Ustawa z dnia 30 czerwca 2000r. Prawo własności przemysłowej
• Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji

Zakres ochrony

1. DOBRA OBJĘTE PRAWEM AUTORSKIM - chronione są począwszy od momentu ich powstania, bez konieczności dokonywania ich rejestracji. Ochrona ta jest co do zasady powszechna - na podstawie umów międzynarodowych obejmuje prawie wszystkie kraje świata.

Do przedmiotów prawa autorskiego Ustawa zalicza w szczególności utwory:

• wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe),
• plastyczne,
• fotograficzne,
• lutnicze,
• wzornictwa przemysłowego,
• architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne,
• muzyczne i słowno-muzyczne,
• sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne, i pantomimiczne,
• audiowizualne

Twórcą utworu chronionego prawem autorskim może być jedynie osoba fizyczna.

Regulacja prawa autorskiego i praw pokrewnych należy do właściwości Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

1. OCHRONA BAZ DANYCH - Podobny zakres ochrony odnosi się do ochrony baz danych jednak nie obejmuje programów komputerowych użytych do sporządzenia baz danych lub korzystania z nich.
2. DOBRA OBJĘTE PRAWEM WŁASNOŚCI PRZEMYSŁOWEJ - aby były objęte ochroną - w większości przypadków - muszą zostać zarejestrowane w Urzędzie Patentowy RP, który na podstawie zgłoszenia (wniosku) wydaje decyzje w sprawie udzielenia patentu, praw ochronnych lub praw z rejestracji. Zakres tej ochrony jest w istotny sposób ograniczony. Ochrona obejmuje bowiem wyłącznie teren RP. Jej ewentualne rozszerzenie wymaga zgłoszeń w urzędach patentowych krajów, posiadających regulacje dotyczące takiej ochrony i - utworzone na podstawie tych regulacji - odpowiednie organy rejestracyjne.

Prawa własności przemysłowej dotyczą:

• wynalazków i wzorów użytkowych,
• znaków towarowych
• wzorów przemysłowych
• oznaczeń geograficznych (z wyłączeniem ochrony nazw pochodzenia produktów rolnych i środków spożywczych)
• topografii układów scalonych.

Maksymalny czas ochrony

• Patenty na wynalazki - 20 lat (wyjątki np. leki)
• Wzory użytkowe - 10 lat od daty zgłoszenia
• Wzory zdobione - 5+5 lat
• Znaki towarowe - 10+10+10...
• Prawa do rejestracji - 25 lat
• Topografia układów scalonych - 10 lat
• Oznaczenia geograficzne - ochrona bezterminowa
• Wzór przemysłowy - 25 lat

W Polsce nie udziela się patentów na odmiany roślin, rasy zwierząt, czysto biologiczne sposoby hodowli roślin i zwierząt oraz sposoby leczenia ludzi i zwierząt

Formy ochrony

Najczęściej stosowane formy ochrony własności intelektualnej to:

• możliwość powołania się na prawo autorskie celem zabezpieczenia interesów producenta,
• utrzymanie w tajemnicy (nieudostępnianie informacji o przedmiocie ochrony),
• udostępnianie kontrolowane (np. za pobraniem opłaty licencyjnej, po dokonaniu rejestracji użytkownika),
• zakaz kopiowania i rozpowszechniania utworu, wynalazku,
• zakaz czerpania korzyści z utworu lub wynalazku, do którego danemu podmiotowi nie przysługują prawa autorskie lub pokrewne,
• prawo do kontroli nad produkcją utworów zależnych

Międzynarodowy system ochrony własności intelektualnej

• 1883 - Konwencja Paryska; Międzynarodowy Związek Ochrony Własności Przemysłowej
• 1866 - Konwencja Berneńska o ochronie Dzieł literackich (naukowych) i artystycznych
• 1891 - Porozumienie Madryckie o międzynarodowej rejestracji znaków towarowych (Polska należy od 1991)
• 1961 - Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (WIPO)
• 1971 - Układ o Współpracy Patentowej (PCT) (Polska od 1990)
• 1973 - Konwencja o Patencie Europejskim (Monachijska)
• 1994 - Światowa Organizacja Handlu (WTO)w miejsce GATT (Polska od 1995), Porozumienie w Sprawie Handlowych Aspektów Praw Własności Intelektualnej (TRIPS)

Miara ochrony wartości intelektualnej

Stworzenie jednej miary ochrony wartości intelektualnej jest o tyle trudne, że składa się z bardzo szerokiego zbioru elementów o różnym charakterze. Biorąc na tapet prawa autorskie i wszelkie prawa pokrewne, jedyną metodą pozwalającą zmierzyć poziom ochrony wartości zdaje się być metoda ankietowa. Nieco łatwiej jest w przypadku własności przemysłowej, ze względu na konieczność rejestracji. Fakt, iż zagadnienia związane z ochroną własności intelektualnej nie są zebrane w jednym akcie prawnym, nie ułatwia dokonania analizy. Każdy kraj może posiadać własne odmienne przepisy prawa (lub nie posiadać ich wcale), są one bowiem prawem wyłącznym (tj. o charakterze terytorialnym). Uniemożliwia to jednocześnie porównywanie systemów ochrony własności intelektualnej na arenie międzynarodowej. Istotną rolę odgrywają zatem zarówno przepisy krajowe (zasada terytorialności; różne systemy ochrony, np. system romański lub copyright w przypadku praw autorskich), jak i porozumienia regionalne czy konwencje międzynarodowe.

Miary szczegółowe (kompozytowe)

• Pierwszą szczegółową miarę ochrony własności intelektualnej przedstawili R. Rappa i R. P. Rozeka w 1990 roku. Badano podobieństwo krajowego systemu patentowego w 159 krajach do systemu amerykańskiego. Kraje oceniano skali od 0 do 5 (0 - brak prawa patentowego, 5 - zgodność z minimalnymi standardami). Metoda ta miała jednak wady: brała pod uwagę wyłącznie poziom ochrony według prawa krajowego oraz użycie za wzorzec standardów amerykańskich.
• Koncepcja B. Seyourna - w niej również użyto systemu prawa amerykańskiego za wzorzec, a badania miały charakter ankietowy. Wyodrębniono wtedy 4 zmienne do dalszych analiz: patenty, prawa autorskie, tajemnice handlowe i znaki towarowe. Jej największą zaletą było konsultowanie się z praktykami w dziedzinie ochrony własności intelektualnej.
• W 1997 roku R. Sherwood, również przy użyciu badań ankietowych, opracował kolejną miarę. Minimalne standardy nadal opierały się na wytycznych amerykańskich, ale zakres ochrony wahał się od 0 do 103, a w skład wskaźnika wchodziło odpowiednio 8 szczegółowych miar o różnej wadze. W praktyce wskaźnik osiąga wartości od 83 dla Bahamów, po 13 dla Gwatemali.
• W 1997 roku został również skonstruowany (przez J. C. Ginarte i W. G Park) międzynarodowy indeks ochrony patentów, a w 2005 roku został uaktualniony. Końcowy wskaźnik składa się tu z 5 miar: zakresu zasięgu, udziału w porozumieniach międzynarodowych, utraty ochrony, egzekucji i okresu ochrony. Ostatecznie każdy kraj może otrzymać wartość od 0 do 5. Główną zaletą jest tu możliwość objęcia dużej liczby krajów oraz porównania międzynarodowe.

Miary agregatowe Ocena ochrony własności intelektualnej wchodzi w skład fiskalnego indeksu mierzącego międzynarodową konkurencyjność gospodarek narodowych (Global Competotoveness Index) i jest jednym z podstawowych elementów międzynarodowego wskaźnika ochrony szeroko rozumianej własności (International Property Rights Index).

• GCI składa się z 12 filarów konkurencyjności. Pierwszy z nich odnosi się do instytucji i zawiera m.in. takie wskaźniki jak prawa własności i ochrona własności intelektualnej. W przypadku tej drugiej respondenci dokonuję oceny działania przeciw piractwu w skali od 7 do 1 (od sytuacji najbardziej pożądanie po niską lub brak ochrony).
• IPRI to miara, która corocznie dotyczy około 110 państw, i w ramach której bada się wpływ systemu prawnego i politycznego, materialnych praw własności i praw własności intelektualnej na rozwój gospodarczy wybranych krajów.
• GIPCI (Gobal Intellectual Property Center Index) jest najnowszym wskaźnikiem, dzięki któremu można wskazać w jaki sposób narody mają możliwość lepszej ochrony własności intelektualnej, by przyciągnąć np. inwestycje zagraniczne lub tworzyć nowe miejsca pracy (D. Bochańczyk-Kupka 2015, s. 74-80).

Innowacyjność przedsiębiorstwa - formalne i nieformalne instrumenty ochrony

W obecnych czasach innowacje są powszechnie uważane za kluczowy czynnik budowania przewagi konkurencyjnej, jednakże zaangażowanie w innowacyjną działalność pociąga za sobą znaczące ryzyko niepowodzenia, zarówno w kwestii problemów natury technicznej jak i trudności w podporządkowaniu nowych rozwiązań technologicznych oczekiwaniom rynku. Gdy jednak pomyślnie przejdzie się ten etap, powstaje zagrożenie przejęcia innowacji przez konkurentów, co uniemożliwi czerpanie z nich należytych korzyści, czy uzyskanie zwrotu nakładów poniesionych na badania i rozwój. Szczególnie widoczne jest to wśród przedsiębiorstw tzw. wysokich technologii (high-tech). W celu zapobiegania takich sytuacji przedsiębiorstwa wykorzystują szereg formalnych i nieformalnych, instrumentów ochrony własności intelektualnej. Bardzo często kwestia ta sprowadza się do wyboru między zgłoszeniem do ochrony patentowej, a utrzymaniem rozwiązania w tajemnicy przed osobami niezwiązanymi z projektem.

Do formalnych instrumentów zalicza się przede wszystkim patenty na wynalazek, wzory użytkowe wzory przemysłowe czy znaki towarowe. Sposób ten ma jednak kilka mankamentów m.in. możliwa nieskuteczność ochrony, przewlekłość procedur, wysokie koszty czy niebezpieczeństwo ujawnienia kluczowych informacji.

Odpowiedzią na powyższe problemy są nieformalne (strategiczne) instrumenty ochrony. Najbardziej znana formą jest utrzymanie rozwiązania w tajemnicy przed osobami nieuprawnionymi, a także wykorzystanie przewagi czasowej nad konkurentami w komercjalizacji innowacji. Skuteczna okazuje się być również złożoność oferowanych przez przedsiębiorstwo rozwiązań (konkurenci muszą zmierzyć się z szeregiem złożonych i trudnych elementów). Innym sposobem jest rozwijanie aktywów komplementarnych, tj. oferowanie dodatkowych usług posprzedażowych czy budowanie dobrych relacji z klientami i dostawcami. Nie bez znaczenia jest też budowanie lojalności wśród pracowników oraz ograniczenie ruchów kadrowych. W efekcie przedsiębiorstwa stosują zwykle kombinację zarówno formalnych jak i nieformalnych metod ochrony własności intelektualnej (Ł. Wściubiak 2016, s. 367-371).

Ochrona własności intelektualnej — artykuły polecane

Własność intelektualna — Know-how — Pomoc prawna — Franchising — Światowa Organizacja Handlu — Konsulting — Sprzedaż bezpośrednia — Franczyzodawca — Znak towarowy

Bibliografia

• Bochańczyk-Kupka D. (2015), Ochrona własności intelektualnej i jej pomiar-problemy metodologiczne, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, nr 236
• Łazewski M., Gołębiowski M. (2006), Własność intelektualna, Warszawa
• Ustawa z dnia 14 grudnia 2018 r. o ochronie danych osobowych przetwarzanych w związku z zapobieganiem i zwalczaniem przestępczości Dz.U. 2019 poz. 125
• Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej. Dz.U. 2001 nr 49 poz. 508
• Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Dz.U. 1994 nr 24 poz. 83
• Wściubiak Ł. (2016), Ochrona własności intelektualnej w działalności małych i średnich przedsiębiorstw high-tech w Polsce, Przedsiębiorczość i Zarządzanie 17.4, cz. 1. Między teorią i praktyką zarządzania: dokonania, dylematy, inspiracje: nauka dla praktyki gospodarczej i samorządowej, Łódź, Warszawa
• Załucki M. (2010), Prawo własności intelektualnej, Repetytorium, Difin, Warszawa

Autor: Anna Socha, Mariola Kała

Treść tego artykułu została oparta na aktach prawnych. Zwróć uwagę, że niektóre akty prawne mogły ulec zmianie od czasu publikacji tego tekstu.