Tadeusz Marian Kotarbiński

Tadeusz Marian Kotarbiński - polski etyk, filozof i logik, pierwszy rektor Uniwersytetu Łódzkiego, twórca etyki niezależnej,

TL;DR

Tadeusz Marian Kotarbiński był polskim filozofem, etykiem i logikiem. Był twórcą etyki niezależnej. Urodził się w 1886 roku w Warszawie i studiował w Krakowie, Lwowie i Darmstadt. Był zaangażowany w sprawy społeczne i pisał w czasopiśmie "Racjonalista". Podczas okupacji zajmował się tajnym nauczaniem. Po wojnie był rektorem Uniwersytetu Łódzkiego i prowadził wykłady na Uniwersytecie Warszawskim. Jego poglądy filozoficzne obejmowały konkretyzm, prakseologię i etykę niezależną. Nie zgadzał się z marksistami w kwestii zasady sprzeczności. Stworzył również klasyfikację nauk. Wydał wiele publikacji i był autorytetem moralnym.

Życiorys

Urodził się 31 marca 1886 roku w Warszawie, syn Miłosza Kotarbińskiego (malarza) i Ewy Koskowskiej (pianistki). Uczęszczał do rządowego gimnazjum rosyjskojęzycznego, jednak został z niego relegowany za udział w strajku. Maturę zdobył w prywatnym polskim Gimnazjum gen. PawłA Chrzanowskiego. Maturę państwową, której wymagały władze zaborcze uzyskał w rosyjskim rządowym gimnazjum filologicznym w Estonii.

Studia rozpoczął w Krakowie, na Uniwersytecie Jagiellońskim, jako wolny słuchacz wykładów z matematyki oraz fizyki. W późniejszych latach studiował kolejno we Lwowie oraz Darmstadt architekturę. Powrócił później do Lwowa, gdzie studiował filozofię i filologię klasyczną, interesowały go również wykłady z zakresu logiki i psychologii. Ukończył studia w 1912 roku uzyskując doktorat pod kierunkiem prof. Kazimierza Twardowskiego (na podstawie pracy "Utylitaryzm w etyce Milla i Spencera). W 1918 roku został zastępcą wykładowcy na Uniwersytecie Warszawskim, a rok później profesorem nadzwyczajnym filozofii; profesurę zwyczajną uzyskał w 1929 roku. W roku akademickim 1929/30 był dziekanem Wydziału Humanistycznego.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego Kotarbiński był silnie zaangażowany w sprawy społeczne, występował przeciwko antysemityzmowi czy klerykalizmowi. Zajmował się także publicystyką - pisał w miesięczniku "Racjonalista", jednym z organów Polskiego Związku Myśli Wolnej. W czasie okupacji zajmował się tajnym nauczaniem. W latach 1943-1944 napisał "Traktat o dobrej robocie", przebywając w tym czasie w okolicach Lublina. Powrócił później do Warszawy, jednak po powstaniu został wysiedlony-najpierw przeniósł się do Gorzkowic, później do Radomia-nie przestał jednak prowadzić tajnych wykładów.

Gdy zakończyła się II wojna światowa przeniósł się do Łodzi, gdzie został jednym z współtwórców uniwersytetu-został jego pierwszym rektorem. W tym samym czasie prowadził także wykłady oraz zajmował się kierowaniem katedrą filozofii Uniwersytetu Warszawskiego. Kilka lat później powrócił do Warszawy, z tamtejszym Uniwersytetem był związany aż do emerytury. Tadeusz Kotarbiński był wielokrotnie odznaczany: między innymi Orderem Budowniczych Polski Ludopwej, Wielkim Krzyżem, Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą a także Krzyżem Oficerskim. W roku 1972 dostał nagrodę państwową I stopnia, a kilka lat później nagrodę specjalną.

Tadeusz Kotarbiński

Poglądy

Poglądy filozoficzne Kotarbińskiego znajdują się w granicach szeroko pojętej szkoły lwowsko-warszawskiej. Chodziło w niej o nadanie filozofii możliwie największej ścisłości. W swoich pracach naukowych Kotarbiński zajmował się problematyką niemal wszystkich tradycyjnych dziedzin filozofii: ontologią, teorią poznania, logiką, etyką a także historią myśli filozoficznej. Wynikiem tych prac z uwagi na liczne i ścisłe związki jakie zachodzą pomiędzy wszystkimi rozprawami naukowymi stał się system filozoficzny. Kotarbiński wypracował swój własny, całościowy pogląd na świat.3 podstawowe składniki systemu poglądów Tadeusza Kotarbińskiego to:

• Konkretyzm (Reizm),
• Prakseologia,
• Etyka niezależna.

Konkretyzm

Odnosi się do podstawowej w filozofii kwestii, czyli odpowiedzi na pytanie co istnieje?. Różne rodzaje bytów wyróżniali myśliciele od najdawniejszych czasów. Próbowano zmniejszać liczbę kategorii, lecz redukcja dokonana przez Kotarbińskiego uważana jest za jedną z najbardziej radykalnych. Według Kotarbińskiego istnieją tylko rzeczy, zaprzeczał nie tylko istnieniu przedmiotów psychicznych ale także zdarzeń, stanów rzeczy, stosunków i własności, a więc tego wszystkiego co zajmuje najwięcej miejsca w rozważaniach filozofów. Uważał że są to tylko hipotezy pojęć, abstrakcje (nie ma walki - są tylko wojska walczące; nie ma świadomości - są tylko ciała świadome; nie ma deszczu - są tylko spadające krople; nie ma sprawiedliwości - są tylko sprawiedliwi sędziowie (Tatarakiewicz 2002, s. 370)). Kotarbiński uważał że trudności myślowe i zagadnienia nierozwiązywalne pochodzą stąd że używamy wyrazów oznaczających fikcje i poddając się ich sugestii fikcje bierzemy za rzeczywistość. Twierdził również że nieprawdą jest że postrzegamy barwy, dźwięki itd. i na ich podstawie wnosimy dopiero o rzeczach - postrzegamy bezpośrednio rzeczy.

Kotarbiński a marksizm

Tym, co najwyraźniej oddzielało poglądy Kotarbińskiego od marksistów był stosunek do zasady sprzeczności-marskiści ignorowali ją, natomiast według Kotarbińskiego rezygnacja z jej obowiązywania to również rezygnacja z uprawiania nauki-jednoczesna akceptacja zdania i jego zaprzeczenia prowadzi bowiem do uznania dowolnego zdania. Nie można też powiedzieć, że Kotarbiński był do marksizmu nastawiony wrogo-widział w nim bowiem cechy pozytywne, mimo że samą filozofię marksistów uważał za niezbyt wyrafinowaną intelektualnie.

Prakseologia

Nazywana jest również ogólną teorią sprawnego działania, jest zupełnie nową dyscypliną filozoficzną, udziela odpowiedzi na pytania, których w ogóle przedtem nie zadawano. Głównym jej zadaniem jest ustalenie, co jest wspólne wszelkim celowym, sprawnie wykonywanym działaniom. Główne działy problematyki prakseologicznej to:

• ogólna teoria działania,
• kwalifikacja działań pod względem ich walorów praktycznych.

Zadaniem ogólnej teorii działania jest sprecyzowanie pojęć niezbędnych do opisu zachowań celowych. Wyjaśnia pojęcie czynu, tworzywa, wytworu, celu, metody, planu oraz relację sprawstwa zachodzącą między dziełem a jego autorem. Kwalifikacja działań pod względem ich walorów praktycznych to próba określenia tych cech czynów, które podlegają ocenie z praktycznego punktu widzenia. Typowym przykładem takiego postępowania jest ekonomiczność, polegająca na oszczędności wydajności. Przybiera ona różne formy, których analizowaniem zajmuje się prakseolog. Jedną z nich jest minimalizacja interwencji, czyli takie pokierowanie sprawami, by naturalny tok zdarzeń doprowadził do osiągnięcia celu - bez konieczności ingerowania ze strony podmiotu działającego. Inną - potencjalizacja, tj. zabieg polegający na zastąpieniu samego działania okazaniem możności wykonania tego działania (na tym polega groźba jako sposób postępowania w grze strategicznej). Jeszcze inną - immamentyzacja, czyli zastąpienie działań zewnętrznych obserwacją i namysłem (Red. Z. Kuderowicz 1990, s. 196). Prakseologia stanowi zaplecze teoretyczne dla wszystkich nowopowstałych dyscyplin specjalnych które badają działanie z punktu widzenia efektywności (teoria podejmowania decyzji, teoria gier, badania operacyjne, programowanie statyczne i dynamiczne).

Etyka niezależna

Kotarbiński szukał naczelnej zasady mającej łączyć wytyczne postępowania zasługującego na moralną aprobatę. Chodziło mu jednocześnie o zasadę niezależną od wierzeń religijnych zarówno pod względem treści jak i uzasadnienia. Ma to związek z konkretyzmem, a dokładniej jego uszczegółowieniem nazwanym pansomatyzmem (istnienie wyłącznie bytów materialnych). Etyka taka nie może więc odwoływać się do nadprzyrodzonych źródeł, ani nagród i kar w życiu pozagrobowym, gdyż konkretyzm zaprzecza jego istnieniu. Według Kotarbińskiego osobowym wzorem, skupiającym w sobie cechy bezspornie uznane za wartościowe moralnie, jest opiekun - odpowiedzialny i dzielny; taki na którym można polegać - opiekun spolegliwy. Opiekuńczość ta u Kotarbińskiego postuluje czyn, aktywizm jest ważnym elementem etyki, w przeciwieństwie do tradycyjnej etyki filozoficznej, gdzie poszukuje się zasady postępowania, czyli zasady z której dałoby się wyprowadzić normy etyczne.

Klasyfikacja nauk

Mimo, że Kotarbiński nigdy nie stwierdził, że dokonał klasyfikacji nauk, to w oparciu o jego "Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk" można taką klasyfikację stworzyć, bowiem autor wyróżnia następujące typy nauk: matematyczne, przyrodnicze, historyczne, praktyczne, filozoficzne.

• Nauki matematyczne - opierają się o metodę dedukcyjną, ich celem jest prawda,
• Nauki przyrodnicze - opierają się o metodę indukcyjną oraz pomocniczo o metodę dedukcyjną, są empiryczne, ich celem jest prawda
• Nauki historyczne - opierają się o metodę intuicyjną oraz pomocniczo o metodę dedukcyjną, redukcyjną, stosują rozumowanie przez analogię, są empiryczne, starają się opisać i wyjaśnić genezę minionych zdarzeń, ich celem jest prawda.
• Nauki praktyczne - opierają się o metody: indukcyjną, redukcyjną, dedukcyjną, rozumowanie przez analogie, są empiryczne, dążą do odkrycia skutecznych sposobów działania, celem jest urzeczywistnienie zamierzeń.
• Nauki filozoficzne - opierają się o te same metody, co pozostałe dyscypliny, dążą do prawdy.

Twórczość

Tadeusz Kotarbiński wydał trzy tomiki wierszy: Wesołe smutki w 1956 roku, Rytmy i rymy w 1970 oraz Wiązanki w 1973 r. Był autorem około 700 publikacji. Zajmował się również twórczością publicystyczną m.in. Medytacje o życiu godziwym, Myśli o ludziach i ludzkich sprawach, Drogi dociekań własnych. Kotarbiński za swoje najwybitniejsze dzieło uznawał "Traktat o dobrej robocie" z 1955 roku, który dotyczył prakseologii. Innymi wartymi wspomnienia pracami naukowymi/publicystycznymi są na przykład Sprawność i błąd (1956), Abecadło praktyczności (1972)

Był prawdziwym autorytetem moralnym, walczył o tolerancję. W komunistycznej Polsce stał się symbolem myślenia niezależnego.

Tadeusz Marian Kotarbiński — artykuły polecane

Strukturalizm — Behawioryzm — Test Murraya — Nominalizm — Nauki społeczne — Vilfredo Pareto — Zdrowy rozsądek — Antropologia kulturowa — Prakseologia

Bibliografia

• Brożek A., Jadacki J. (2006), Minimalizm etyczny Tadeusza Kotarbińskiego
• Jakubiak M. (1987), Tadeusz Kotarbiński, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa
• Jakubiak M. (1987), Tadeusz Kotarbiński, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa
• Jaworski M. (1971), Tadeusz Kotarbiński, Interpress, Warszawa
• Kotarbiński T. (1986), Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, PWN
• Kuderowicz Z. (1990), Filozofia współczesna, Wiedza Powszechna, Warszawa
• Ledwoch A. (2002), Istota.etyki.niezaleznej.Tadeusza.Kotarbinskiego Istota etyki niezależnej Tadeusza Kotarbińskiego, Res Humana
• Strona internetowa: Etyka niezależna Tadeusza Kotarbińskiego z perspektywy metaetycznej, racjonalista.pl
• Strona internetowa: Tadeusz Marian Kotarbiński, Ciborska E. , racjonalista.pl
• Tatarakiewicz W. (2002), Historia Filozofii, PWN, Warszawa
• Woleński J. (2015), Tadeusz Kotarbiński PAUza Akademicka. Tygodnik Polskiej Akademii Umiejętności, nr 307

Autor: Marcin Gut, Ada Kowalska