Antropologia kulturowa

Antropologia kulturowa jest częścią antropologii jako nauki o człowieku. Zajmuje się człowiekiem jako twórcą kultury. Bada kulturę we wszystkich jej przejawach, czyli organizację kultur, wierzenia, praktyki oraz wartości wpływające na życie społeczne w danej kulturze, historyczną zmienność i etniczną różnorodność kultur. Wyróżnia się spośród innych dyscyplin tym, że bada człowieka jako istotę tworzącą kulturę oraz nierozdzielnie z nią połączoną, w tym czasie jak kulturoznawstwo interesuje się kulturą samą w sobie, oderwaną od człowieka, a socjologia skupia się na relacjach ludzi, z grubsza pomijając aspekt kulturowy.

TL;DR

Antropologia kulturowa jest dziedziną nauki zajmującą się człowiekiem jako twórcą kultury. Powstała pod wpływem teorii ewolucji biologicznej i badania kultur pierwotnych ludów. Antropologia kulturowa skupia się na różnych aspektach kultury, takich jak organizacja społeczna, wierzenia, praktyki i wartości. Istnieją trzy główne szkoły antropologii kulturowej: europejska, anglosaska i amerykańska. W antropologii kulturowej istnieją trzy paradygmaty: diachroniczny, synchroniczny i interakcyjny. Główne zasady antropologii kulturowej to szacunek dla innych kultur, odróżnienie faktów od osądów, odrzucenie porównań z kulturą europejską, relatywizm antropologiczny i uświadomienie porównawcze.

Geneza dyscypliny

Antropologia jako nauka o człowieku pojawiła się jeszcze w XIX wieku i nosiła charakter naturalistyczny. Nowa dyscyplina miała objąć całokształt dostępnej na tamten moment wiedzy o człowieku, zawierając w sobie elementy anatomii, fizjologii, a także zachowanie jednostki oraz jej rolę w społeczeństwie. Niemniej jednak rzeczą oczywistą jest, że tak szeroki i różnorodny zakres był bardzo ciężki do usystematyzowania oraz opisania w ramach tylko jednej dziedziny nauki, a więc z czasem dochodzi do podziału na antropologię jako naukę o aspektach fizycznych człowieka oraz antropologię humanistyczną, zajmującą się kulturową i społeczną działalnością jednostki. Ta druga stanowi punkt wejściowy rozwoju antropologii kulturowej oraz społecznej.

Korzenia antropologii humanistycznej tkwią w popularnym w XIX wieku ewolucjonizmie społecznym, ściśle związanym z teorią ewolucji biologicznej C. Darwina. Jej meritum stanowił opozycję do determinizmu biologicznego, który warunkował rozwój kultury oraz cechy psychofizyczne jednostek z somatycznego punktu widzenia. Dodatkowego impulsu tej dyscyplinie dodały również badania etnograficzne oraz odkrycia archeologiczne, związane z bytem, religią oraz obyczajami ludów pierwotnych, które w XIX wieku nabywały coraz bardziej metodycznego oraz naukowego charakteru. Kolejnym etapem w ewolucji antropologii humanistycznej stały się rozważania na temat pojęcia "kultury". Dążąc do objęcia całości bytu człowieka - zarówno jego materialnych, jak i duchowych aspektów - humanistyczne nauki XVIII i XIX wieku przybywały w ciągłej oscylacji między pojęciem kultury a cywilizacji, nieraz równając do siebie te dwa zagadnienia. Pierwszym kulturę pod względem antropologicznym opisał Edward B. Taylor, przez co jest uważany za ojca antropologii społecznej. Brzmi ona następująco: "Kultura, czyli cywilizacja w szerokim etnograficznym sensie, jest złożoną całością, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaje oraz wszelkie inne zdolności i nawyki zdobyte przez człowieka jako członka społeczeństwa".

Taylor jako pierwszy upatrywał istotę kultury w genezie nawyków oraz zwyczajów, uznawał ją za atrybut społecznego współżycia człowieka. Dzięki temu, iż Taylor w swoich pracach rozpatrywał kulturę nie jako całość, lecz robił akcent na konieczności odrębnego badania różnych jej aspektów, doszło do usamodzielnienia oraz bujnego rozwoju nauki o ludzkiej kulturze.

Ostatnim etapem swojego stanowienia jako dojrzałej niezależnej dyscypliny, społeczno-kulturowa odsłona antropologii zawdzięcza Lewisowi H. Morganu, który w swoich pracach wskazała na związek pomiędzy rozwojem kultury materialnej - gospodarki i techniki oraz zmianą organizacji politycznej i innych dziedzin życia społecznego. Na podstawie myśli tych dwóch naukowców powstanie dwie szkoły: brytyjska antropologia kulturowa, opierająca się na pracach Taylora, oraz amerykańska antropologia społeczna, biorąca początek w pracach Morgana.

Światowe szkoły antropologii kulturowej

Z czasem na świecie wyodrębniły się trzy podstawowe podejścia do antropologii:

Tradycja europejska

Jej podstawą są etnografia i etnologia, przy czym pierwsza odgrywa rolę nauki analitycznej, mającej na celu poszukiwanie zależności pomiędzy kulturą a środowiskiem w którym powstaje, a druga realizuje funkcję opisową, mającą na celu tylko scharakteryzowanie kultury w danym społeczeństwie.

Tradycja anglosaska

W ramach tej szkoły zagadnienia z tradycji europejskiej poszerza się o językoznawstwo, uznając, że język jako zestaw symboli kreuje kulturę człowieka, nadając jej sens i znaczenie.

Tradycja amerykańska

W ramach tego podejścia antropologię kultury definiuje się znacznie szerzej. Do wymienionych już powyżej dyscyplin dodaje się również archeologię, jako narzędzie do pojmowania kultur przeszłości oraz obserwacji ich wpływu na współczesność. Idąc dalej, tradycja amerykańska twierdzi, iż antropologia fizyczna również jest częścią antropologii kulturowej, upatrując w szeroko rozumianych zjawiskach kulturowych typu rozwój cywilizacyjny, skutki dla aspektów materialnych bytu człowieka, np. długość życia.

Główne postulaty antropologii kulturowej

W antropologii kulturowej istnieją trzy zasadnicze paradygmaty:

1. Paradygmat diachroniczny. Jest niczym innym jak patrzenie na kulturę z punktu widzenia jej rozwoju. Ma historyczny charakter i wynika z ewolucjonizmu leżącego u podstaw dyscypliny. Zgodnie z tym postulatem kultura jest wynikiem ciągłego historycznego rozwoju, szeregu ewolucji lub też rewolucji mających długoterminowe ewolucyjne podłoże.
2. Paradygmat synchroniczny. Z tej perspektywy bada się przede wszystkim wewnętrzne uwarunkowania istnienia kultury, ponieważ zjawiska kulturowe rozpatrywane są z punktu widzenia ich struktury oraz wzajemnych relacji w obrębie pewnej całości. Wśród teorii odnoszących się do tego paradygmatu wymienić można strukturalizm czy funkcjonalizm.
3. Paradygmat interakcyjny. Ten postulat twierdzi o nierozrywanej więzi przyrody z kulturą, człowieka z otaczającym go światem. Bada kulturę pod względem całościowym, umieszczając ją w szerszym kontekście społecznym i przyrodniczym.

Na podstawie wymienionych paradygmatów sformułować można główne zasady, na które się opiera współczesna antropologia kulturowa:

• Szacunek dla innych kultur. Antropologia kulturowa nie akceptuje etnocentryzmu. Każda kultura jest równie cenna, niezależnie od poziomu jej zaawansowania lub wpływu na rzeczywistość.
• Odróżnienie faktów od osądów. Ta zasada jest bardzo bliska do poprzedniej i mówi o konieczności obiektywnego patrzenia na każdą kulturę, nie wartościując jej ze względu na uprawiane rytuały czy tradycje.
• Odrzucenie porównań z kulturą europejską. Kultura europejska z punktu widzenia zaawansowania, zasięgu oraz wpływu na historię niewątpliwie zasługuje dużej uwagi. Niemniej jednak, w zagadnieniach związanych z antropologią kulturową, unikać należy europocentryzmu oraz patrzenia na inne kultury pod względem europejskiej.
• Relatywizm antropologiczny. Zasada ta twierdzi, iż badać kulturę należy tylko stosując jej własny system wartości.
• Uświadomienie porównawcze. Ze względu na to, że jedną z podstaw antropologii kulturowej jest etnografia, ważnym aspektem w zrozumieniu tej dyscypliny jest fakt, iż pełni tylko funkcje badawczo-opisową, co oznacza, że nie ma na celu w ten czy inny sposób wywierać wpływ na poszczególne kultury, zmieniać je lub podporządkowywać. Służy ona tylko do poznania kultur w odniesieniu do człowieka, jako ich twórcy.

Antropologia kulturowa — artykuły polecane

Holizm — Strukturalizm — Doktryna — Nauki społeczne — Relatywizm kulturowy — Psychologia pozytywna — Funkcjonalizm — Organicyzm — Psychologia społeczna

Bibliografia

• Gajda J. (2009), Antropologia kulturowa, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków
• Gogacz A. (2011), Antropologia kulturowa, Łódź
• Majcherek J. (1995), Relatywizm kulturowy, Uwarunkowania i konsekwencje pewnej doktryny, Wydawnictwo naukowe WSP, Kraków
• Taylor E. (2010), Primitive Culture, Cambridge University Press, London
• Ziółkowski J. (1988), Antropologia kulturowa i społeczna, Przegląd Antropologiczny, tom 52, z. 1-2
• Levi-Strauss C. (2001), Miejsce antropologii wśród nauk społecznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa

Autor: Mykyta Yezhevskyi