Ubezpieczenia społeczne

Ubezpieczenie społeczne wywodzi się z ubezpieczeń gospodarczych i posiada z nim cechy wspólne takie jak: składka, wspólny fundusz, oznaczone ryzyko, szkoda, pokrycie szkody (świadczenie). Ciężar szkody podlega rozłożeniu na wszystkich uczestniczących w tworzeniu funduszu na rzecz pokrycia szkody osobie opłacającej składkę, która to została dotknięta wypadkiem losowym (zasada wzajemności).

Wysokość świadczeń uzależniona jest od dokonanego wkładu, czyli wysokości płaconych składek oraz czasu ich opłacania. Istotą ubezpieczenia społecznego jest jego powszechność rodząca skutek w postaci obowiązku podlegania tymże ubezpieczeniom. Przymus ten sprawia, iż ubezpieczenie społeczne ma charakter publiczny, administracyjno-prawny, w odróżnieniu od dobrowolnego ubezpieczenia gospodarczego opartego na prawie cywilnym.

Zawarcie umowy o pracę rodzi obowiązek zgłoszenia się do ubezpieczeń społecznych oraz opłacania składek. Zarówno pracownik i jak i pracodawca nie maja prawa do zrezygnowania z tychże opłat nawet w przypadku, gdy pracownik jest już ubezpieczony w związku z tym, iż zawarł już umowę o pracę z innym pracodawcą. Każda osoba objęta obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowym musi być zgłoszona do ubezpieczeń społecznych do siedmiu dni od daty powstania obowiązku ubezpieczenia. Płatnik również oprócz zgłaszania ma obowiązek obliczać, potrącać z dochodów ubezpieczeniowych, rozliczać i w terminie opłacać należne składki ZUS za każdy miesiąc kalendarzowy zgodnie z obowiązującymi przepisami.

TL;DR

Artykuł opisuje system ubezpieczeń społecznych w Polsce. Ubezpieczenia społeczne mają charakter publiczny i są obowiązkowe dla osób zatrudnionych. W Polsce wyróżnia się ubezpieczenia emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe. W 1999 roku przeprowadzono reformę systemu w celu rozwiązania problemów finansowych. Składki na ubezpieczenia są obliczane jako procent wynagrodzenia i są finansowane zarówno przez pracodawców, jak i pracowników.

Rodzaje ubezpieczeń społecznych w Polsce

W ramach polskiego systemu ubezpieczeń społecznych wyróżnia się następujące rodzaje ubezpieczeń:

• Ubezpieczenie emerytalne, stanowiące najważniejszą część systemu, na wypadek niezdolności do pracy spowodowanej starością. Płatnicy składek z tego tytułu zapewniają sobie dochody po osiągnięciu tak zwanego wieku emerytalnego, czyli 60 lat w przypadku kobiet i 65 lat w przypadku mężczyzn. Wyjątek przy ustalaniu wieku emerytalnego stanowią osoby zatrudnione na stanowiskach w branżach wymienionych w Ustawie.
• Ubezpieczenie rentowe gwarantuje świadczenia w przypadku "trwałej" utraty zdolności do osiągania dochodu z pracy, wtedy potocznie mówimy o rencie, bądź z tytułu śmierci żywiciela rodziny, wówczas mówimy o rencie rodzinnej. Renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który spełnił łącznie wymienione warunki: jest niezdolny do pracy, ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy oraz niezdolność do pracy powstała w czasie zatrudnienia albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od jego ustania.
• Ubezpieczenie chorobowe to świadczenie wypłacane pracownikowi z tytułu "tymczasowej" niezdolności do pracy spowodowanej chorobą, bądź koniecznością pójścia na urlop macierzyński. Oprócz dwóch poprzednich można też wymienić takie świadczenia jaki rehabilitacyjne, opiekuńcze, wyrównawcze. Zasiłek chorobowy jest rodzajem świadczenia, do którego ubezpieczony ma prawo po upływie 30 dni nieprzerwanego ubezpieczenia chorobowego (jeśli podlega ubezpieczeniu obowiązkowo, w drugim przypadku po 90 dniach). Świadczenie rehabilitacyjne jest przeznaczone dla ubezpieczonego, który po wyczerpaniu zasiłku chorobowego jest nadal niezdolny do pracy, a leczenie i rehabilitacja dają nadzieje na powrót do zdolności do pracy.
• Ubezpieczenie wypadkowe opłacane z tytułu możliwości wystąpienia jakiegoś zdarzenia losowego w pracy, skutkujące niezdolnością do wykonywania pracy. O ile w trzech poprzednich wysokość składek ustalana jest na jednakowym poziomie stawek procentowych, tak w tym przypadku jest ono uzależnione od tego jaką pracę się wykonuje. Ponadto, płacone jest tylko przez pracodawcę, który wlicza to w koszt działalności. Istnieje możliwość, że ubezpieczony nie ma prawa do świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego. Staje się tak wtedy jeżeli przyczyna wypadku była wyłącznie spowodowana naruszeniem przez ubezpieczonego przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, nieumyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa. Ponadto świadczenia nie przysługują ubezpieczonemu, który podczas wypadku był w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środków odurzających lub substancji psychotropowych.

Ważną rolę przy ustalaniu prawa do emerytury i renty i obliczani ich wysokości odgrywają okresy składkowe i nieskładkowe. Ubezpieczeniom emerytalno-rentowym obowiązkowo podlegają m.in. osoby fizyczne, które są pracownikami, przedsiębiorcami prowadzącymi pozarolniczą działalność gospodarczą oraz osoby pozostające w spółdzielczych stosunkach pracy. Ubezpieczeniom chorobowym obowiązkowo podlegają m.in. osoby pozostające w stosunku pracy oraz członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych. Natomiast ubezpieczeniom wypadkowym: osoby podlegające ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu z wyjątkami.

Reforma

W II połowie lat 90-tych z uwagi na coraz bardziej uwidaczniające się wady funkcjonującego systemu ubezpieczeń społecznych a następnie pojawiające się wskutek tego problemy i nieprawidłowości stały się fundamentem podjęcia decyzji o natychmiastowej reorganizacji. Problem dotyczył m.in. rosnących składek, wynoszących od 25% funduszu płac w 1981r. przez 38% w latach 1987-1989 aż do 45% w roku 1998 oraz w braku samowystarczalności finansowej Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Analizując zaistniałą sytuację, w której poziom obciążeń Produktu Krajowego Brutto (PKB) tymi wydatkami przekraczał 15%, natomiast prognozy na lata następne przewidywały kolejne wzrosty (w roku 2035 do 22%) niezbędną stała się decyzja podjęcia działań w kierunku zahamowania zaistniałej spirali wzrostowej.

Wychodząc naprzeciw rodzącym się niepokojom został opracowany powszechny, jednolity, ulepszony i dostosowany do panujących warunków system mieszany obejmujący całe społeczeństwo za wyjątkiem rolników indywidualnych oraz sędziów i prokuratorów.

Podstawowymi cechami charakteryzującymi ubezpieczenia społeczne jest:

1. Realizacja celu społecznego,
2. Fakt, iż jest to ubezpieczenie wzajemne, czyli nieobliczone na zysk,
3. Fakt, iż jest ubezpieczeniem przymusowym.

System ubezpieczeń społecznych został zreformowany i w nowej postaci oraz na nowych zasadach zaczął obowiązywać z dniem 1 stycznia 1999 roku. Połączone zostały w nim zalety starego systemu oraz nowe rozwiązania minimalizujące lub całkowicie eliminujące uprzednie wady.

Rodzaje i stawki składek ubezpieczeniowych opisano w artykule rodzaje składek ZUS. Wysokości składek wyrażone są w formie stopy procentowej, które w stosunku do ubezpieczeń: emerytalnego, rentowego i chorobowego są jednakowe dla wszystkich ubezpieczonych. Składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe finansowane są w równym stopniu przez pracodawców oraz pracowników, natomiast jeśli chodzi o składki na ubezpieczenia chorobowe finansują je tylko pracownicy, a ubezpieczenia wypadkowe tylko pracodawcy.

Ubezpieczenia społeczne — artykuły polecane

Zasiłek — Ubezpieczenie rentowe — Emerytura — Ubezpieczenie chorobowe — Emerytura pomostowa — Ubezpieczenie zdrowotne — Świadczenie pielęgnacyjne — Ubezpieczony w systemie ubezpieczeń społecznych — Zasiłek wychowawczy — Dobrowolne ubezpieczenie zdrowotne

Bibliografia

• Gnela B. (red.) (2012), Podstawy prawa dla ekonomistów, Wolters Kluwer, Warszawa
• Hrynkiewicz Ł. (2011), Ubezpieczenia społeczne w Polsce - 10 lat reformowania, Polityka Społeczna, nr 11
• Łopacińska E. (1999), Zreformowany ZUS - ubezpieczenia według nowych zasad, fRf, Warszawa
• Małkowska D. (1999), Przewodnik po reformie ubezpieczeń społecznych, ODDK, Gdańsk
• Musiał D. (2014), Zróżnicowanie ubezpieczeń społecznych rolników w wybranych krajach Europy
• Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Dz.U. 1998 nr 137 poz. 887
• Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Dz.U. 1998 nr 162 poz. 1118
• Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych oraz indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego Dz.U. 2004 nr 116 poz. 1205
• Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych. Dz.U. 1997 nr 139 poz. 934
• Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Dz.U. 2002 nr 199 poz. 1673

Autor: Małgorzata Wyczesana, Przemysław Mroczek, Natalia Borek

Treść tego artykułu została oparta na aktach prawnych. Zwróć uwagę, że niektóre akty prawne mogły ulec zmianie od czasu publikacji tego tekstu.