Ryzyko

"Ryzyko (risk) - prawdopodobieństwo, że podmiot gospodarczy poniesie straty w następstwie podjęcia danej decyzji ekonomicznej. Także takie działanie czy przedsięwzięcie, w którym nie wszystkie zmienne są oszacowane lub nie dadzą się oszacować na bazie rachunku prawdopodobieństwa. Ryzyko różni się od niepewności tym, że dotyczy zjawisk powtarzalnych, które można w pewnej mierze skalkulować".

Zdefiniowanie ryzyka jest zadaniem dość trudnym. Ryzyko jest definiowane na bazie różnych nauk i teorii, m.in. w ekonomii, naukach behawioralnych, naukach prawnych, psychologii, statystyki, ubezpieczeniach, teorii prawdopodobieństwa i innych. Słowo ryzyko pochodzi od starowłoskiego risicare, które oznacza odważyć się. Zatem z semantyki wynika, że ryzyko jest raczej wyborem, a nie nieuchronnym przeznaczeniem.

Już od kilkudziesięciu lat próbuje się zdefiniować ryzyko i tak: w 1901 roku A.H. Willet twierdził, że ryzyko jest czymś obiektywnym, związanym z subiektywną niepewnością. Definicja ta jest jednak bardzo nieprecyzyjna ze względu na wieloznaczność pojęcia niepewności. W roku 1921 F.H. Knight opublikował swoją koncepcję niepewności mierzalnej i niemierzalnej gdzie pierwszą nazwał ryzykiem a drugą niepewnością sensu stricto.

Obecnie w języku potocznym za ryzyko przyjmuje się jakąś miarę lub ocenę zagrożenia wystąpienia jakiegoś niepożądanego zjawiska na skutek podjęcia przez nas jakiejś decyzji lub z prawdopodobnych zdarzeń od nas niezależnych.

Ryzyko wynika często z funkcjonowania dużej liczby złożonych i zmiennych podmiotów, zachodzących między nimi zależności, zmian w ich otoczeniu, ograniczonej możliwości kontrolowania oraz ich wyników. Głównym kierunkiem działań każdej firmy powinno być dążenie do ograniczenia, redukowania ryzyka.

TL;DR

Ryzyko to prawdopodobieństwo poniesienia strat w wyniku podjęcia decyzji ekonomicznej. Istnieje wiele definicji ryzyka, ale jego redukcja jest ważna dla funkcjonowania firm. Klasyfikacje ryzyka obejmują różne aspekty, takie jak ryzyko finansowe, materiałowe, statyczne, dynamiczne, osobiste, materialne itp. Ryzyko występuje we wszystkich obszarach działalności przedsiębiorstw, takich jak inwestycje, działalność rynkowa, innowacje techniczne, gospodarka finansowa i eksport.

Trzy koncepcje ryzyka

Etapy rozwoju naukowej definicji ryzyka są w dużej mierze zgodne z z ewoluowaniem rozróżnienia określeń ryzyko i niepewność z nim związana.

Pierwsza koncepcja ekonomicznej teorii ryzyka Willetta została ogłoszona w 1901 roku. Przyjął on założenie, że ryzyko jest terminem o różnych znaczeniach powszechnie używanych w życiu codziennym. Łącząc pojęcie ryzyka z niepewnością i wykorzystując determinizm filozoficzny, uznał on, że powinno się mówić jedynie o wrażeniu lub złudzeniu przypadkowości, co jest efektem niedoskonałości wiedzy o prawach rządzących rzeczywistością. Willett uznawał ryzyko za stan otoczenia i twierdził, że ryzyko należy odnosić do stopnia niepewności, czy określony skutek w ogóle wystąpi, a nie do prawdopodobieństwa jego wystąpienia. Ryzyko rozumiane jako stan otoczenia jest obiektywne i skorelowane z subiektywną niepewnością.

Za drugą należy przyjąć koncepcję niepewności mierzalnej oraz niemierzalnej zaproponowaną w 1921 roku przez Knighta. Zasadniczym celem prac Knighta było sprecyzowanie, jakimi cechami powinna charakteryzować się niepewność, którą należy identyfikować z ryzykiem, w odniesieniu od niepewności sensu stricto. W tej koncepcji ryzyko jest niepewnością mierzalną. Niepewność która nie może być zmierzona, jest niepewnością sensu stricto, którą Knight nazwał niepewnością niemierzalną.

Trzecia zasadnicza koncepcja została opracowana przez Komisję do Spraw Terminologii Ubezpieczeniowej USA w 1996 roku. Efektem prac były dwie definicje ryzyka. Według pierwszej z nich ryzyko jest to niepewność co do określonego zdarzenia w warunkach dwóch lub więcej możliwości. W tym rozumieniu jest to mierzalna niepewność, czy zamierzony cel działania zostanie osiągnięty. Druga definicja koncentruje uwagę na zagadnieniach praktyki ubezpieczeniowej, stanowiąc, że ryzyko jest to ubezpieczona osoba lub ubezpieczony podmiot.

Dyskusje nad tymi definicjami doprowadziły do czterech zasadniczych wniosków dotyczących natury ryzyka:

1. Ryzyko nie jest czymś jednorodnym, a zatem nie jest możliwe podanie jednej uniwersalnej i jednoznacznej definicji tego pojęcia.
2. Ryzyko występuje w co najmniej dwóch aspektach:
   • obiektywnym
   • subiektywnym
3. Ryzyko może być badane w różnych kontekstach, na przykład jako:
   • niebezpieczeństwo
   • hazard
   • niepewność
   • prawdopodobieństwo.
4. Ryzyko jest czymś zmiennym i stadialnym, czyli jest raczej procesem niż stanem otoczenia.

Klasyfikacja ryzyka

W literaturze przedmiotu można znaleźć wiele różnych klasyfikacji ryzyka, zostaną przedstawione najczęściej spotykane.

Najbardziej ogólny podział ryzyka wyróżnia:

• ryzyko właściwe - związane z działaniem prawa wielkich liczb i odnoszące się do zjawisk o charakterze katastroficznym, jak pożary i powodzie itp.,
• ryzyko subiektywne - związane z niedoskonałością człowieka, który subiektywnie ocenia prawdopodobieństwo wystąpienia pewnych zjawisk w przyszłości,
• ryzyko obiektywne - forma absolutna niepewności, która jest związana z niemożliwością przewidzenia rozwoju niektórych zjawisk.

Następna klasyfikacja pozwala wyróżnić dwa rodzaje ryzyka związanego z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa:

• ryzyko stałe (niezmienne) - dotyczy całego systemu gospodarczego (poziom inflacji, bezrobocia itp.),
• ryzyko niestałe (zmienne) - dotyczy danego przedsiębiorstwa (strajki, zagrożenie upadłością),

Kolejna klasyfikacja związana jest bezpośrednio z decyzjami rozwojowymi firmy:

• ryzyko projektu - związane z technicznymi warunkami realizacji projektu (np. rozwiązanie sprawdzone w jednej firmie nie sprawdzi się w drugiej, gdzie jest większa skala produkcji),
• ryzyko firmy - związane z błędną oceną przez firmę inwestującą przyszłych warunków rynkowych (np. przyjęcie nierealnego poziomu rotacji należności w dniach wskutek błędnych kalkulacji),
• ryzyko właścicieli - wynikające z braku zainteresowania właścicieli różnicowaniem kierunków rozwoju firmy, które prowadzi do zminimalizowania ryzyka działalności gospodarczej.

Całkowite ryzyko dzieli się na systematyczne i specyficzne:

• ryzyko systematyczne (zewnętrzne) - determinowane przez siły zewnętrzne i nie podlegające kontroli podmiotu, który jest w jego zasięgu; ryzyko to jest związane z siłami przyrody, a także z warunkami ekonomicznymi danego rynku oraz rynku globalnego (np. zmianą pogody, inflacją czy bezrobociem); ten typ ryzyka nie może być wyeliminowany przez inwestora, a za zasadnicze jego źródła uznaje się zmiany stopy procentowej, inflacji, przepisów podatkowych, sytuacji polityczno - ekonomicznej,
• ryzyko specyficzne (niesystematyczne, wewnętrzne) - obejmuje obszar działania danego podmiotu i może być przez ten podmiot kontrolowane (przyszłe zdarzenia, które można przynajmniej częściowo kontrolować); za najważniejsze przyczyny tego ryzyka uznaje się: zarządzanie firmą, konkurencję, dostępność surowców, płynność, bankructwo firmy.

Kolejny ważny podział, jaki można znaleźć w literaturze, to wyróżnienie ryzyka czystego i spekulacyjnego. Podział ten jest konsekwencją wyodrębnienia alternatyw i jest charakterystyczny dla procesów związanych z ubezpieczeniami:

• ryzyko czyste (pure risk) - występuje wówczas, gdy alternatywą do obecnego tanu jest wystąpienie straty,
• ryzyko spekulacyjne (speculative risk) - występuje wtedy, gdy nie znane przyszłe zdarzenia mogą spowodować zarówno straty jak i zyski.

W literaturze występuje również klasyfikacja ze względu na horyzont czasowy. W tym kontekście wyróżnia się:

• ryzyko statyczne - pojawia się w sytuacjach, które nie ulegają istotnym zmianom, jest ono niezmienne w określonym czasie,
• ryzyko dynamiczne - jest rezultatem szybkich zmian zachodzących w organizacji i jej otoczeniu.

Można też wyróżnić podział ze względu na charakter strat. W tym znaczeniu występują:

• ryzyko finansowe - możliwość poniesienia strat pieniężnych w prowadzonej działalności lub poniesionym mieniu,
• ryzyko niefinansowe - nie ma bezpośredniego przełożenia na straty finansowe, ale niesie negatywne skutki w obszarze społecznym i środowisku naturalnym.

Również ryzyko konsekwencji ma swój podział na:

• ryzyko osobiste - ma związek z możliwością przedwczesnej śmierci, inwalidztwa, choroby, poniesienia kary, bezrobocia itp.
• ryzyko materialne - możliwość powstania straty w posiadanych lub nabytych środkach i mieniu.

Ryzykowne działania

Ryzyko koreluje ze wszystkimi naszymi działaniami, lecz niektóre spośród nich zwiększają ryzyko, a inne zmniejszają. W teorii ekonomii ryzykowne działania charakteryzują się:

• Prawdopodobieństwem wystąpienia określonego wyniku,
• Pewnym przedziałem zmienności wszystkich możliwych wyników (D. Begg 2003, s. 398)

W ekonomicznym aspekcie na ogół stwierdzamy, że ludzie chcą unikać niepewności co do swojego dochodu i konsumpcji. W momencie kiedy staramy się unikać ryzyka i niepewności wykazujemy niechęć do ryzyka. Daną osobę charakteryzuje niechęć do ryzyka, kiedy przykrość spowodowana utratą danej kwoty dochodu jest dla niej większa niż przyjemność płynąca z uzyskania tej samej kwoty dochodu (P. Samuelson 2004, s. 325)

W kategoriach koncepcji użyteczności niechęć do ryzyka jest równoznaczna z malejącą krańcową użytecznością dochodu. Niechęć do ryzyka oznacza, że przyrost użyteczności osiągnięty dzięki uzyskaniu dodatkowej jednostki dochodu jest mniejszy niż utrata użyteczności spowodowana utratą tej samej kwoty dochodu.

W celu redukowania negatywnych skutków występowania różnych rodzajów ryzyk, rynek radzi sobie przez rozkładanie ryzyka. W tym procesie gdy występuje ryzyko zbyt duże, aby mogła je ponosić wyłącznie jedna osoba, zostaje tak rozłożone, że tylko niewielkie ryzyko ponosi duża liczba ludzi. Jedną z podstawowych form rozkładania ryzyka jest ubezpieczenie.

Ryzykogenne obszary działalności

Wszystkie obszary działalności przedsiębiorstwa wiążą się z ryzykiem. Jednak niektóre z nich są szczególnie ryzykogenne. Można wyróżnić 5 takich obszarów.

1. Działalność inwestycyjna dotycząca powiększenia zdolności produkcyjnej lub modernizacji aparatu produkcyjnego jest zagrożona poniesieniem wyższych niż planowano kosztów inwestycyjnych, nieplanowanym wydłużeniem cyklu inwestycyjnego, wydłużeniem terminu budowy nowego obiektu, wyższymi kosztami eksploatacyjnymi zakończonej inwestycji, brakiem możliwości uzyskania planowanej wielkości produkcji.
2. Rynkowa działalność przedsiębiorstwa - niespodziewane zmiany w popycie na produkty firmy, które uniemożliwiają sprzedanie ich po cenie zapewniającej rentowność produkcji, ujemny wpływ możliwości sprzedaży wyrobów ze strony konkurentów, którzy oferują odbiorcom wyroby lepsze lub tańsze z względnie lepszym serwisem.
3. Realizacja innowacji technicznych, kiedy nowe konstrukcje okazały się bardzo kosztowne, lecz mało przydatne, okazały się nieudane i nieposiadające przemysłowego zastosowania, nowe technologie w przedsiębiorstwie okazały się nietrafione. Są to czynniki ryzyka, a do tego mogą dochodzić czynniki ekonomiczne, np. innowacje produktowe cierpiące na brak akceptacji ze strony potencjalnych odbiorców.
4. Gospodarka finansowa przedsiębiorstwa zawiera niewypłacalność dłużników, zmiany kursów walut, spadek wartości rynkowej posiadanych papierów wartościowych, obniżenie przez banki oprocentowania lokat finansowych, które przedsiębiorstwo posiada. Do tego obszaru działalności przedsiębiorstwa zalicza się również jego inwestycje finansowe, zwane też portfelowymi.
5. Eksportowa działalność przedsiębiorstwa - jej efektywność jest zależna od wielu czynników niezależnych od eksportera, często całkiem odmiennych w różnych krajach, przy występowaniu dużej fluktuacji, bardzo trudnej do przewidzenia

Przypisy

Ryzyko — artykuły polecane

Ryzyko inwestycyjne — Oszustwo finansowe — Dywersyfikacja ryzyka — Bankructwo — Inwestowanie — Ryzyko ubezpieczeniowe — Kategoryzacja czynników ryzyka — Ryzyko polityczne — Ilościowe techniki oceny zagrożeń i szans

Bibliografia

• Begg D., Fisher S., Vernasca G., Dornbusch R. (2014), Ekonomia: Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Kaszuba-Perz A., Perz P. (2010). Rola zarządzania ryzykiem w przedsiębiorstwie w obliczu wzrostu zewnętrznych czynników ryzyka, e-Finanse, T. 6, nr 2, s. 53-63
• Liderman K. (2008). Analiza ryzyka i ochrona informacji w systemach komputerowych PWN, Warszawa
• Redziak Z. (2015). Zarządzanie ryzykiem w organizacji, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa
• Ronka-Chmielowiec W. (red.) (2002)., Ubezpieczenia Rynek i ryzyko, PWE, Warszawa 2002
• Samuelson P., Nordhaus W., (2007), Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Smid W. (2012), BOSS Leksykon, Dr Lex, Kraków
• Stabryła A. (2006), Zarządzanie projektami ekonomicznymi i organizacyjnymi, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Szczepanik E. (2010). Ryzyko w działalności gospodarczej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Menedżerskiej w Warszawie, Warszawa
• Zawarska J. (2012), Identyfikacja i pomiar ryzyka w procesie zarządzania ryzykiem podmiotów gospodarczych, Zarządzanie i Finanse, R. 10, nr 1, cz. 1

Autor: Kamil Czerwonka, Małgorzata Cież, Monika Kowal