Eksperyment Zimbardo

Eksperyment Zimbardo, znany również jako Eksperyment Więzienny, jest jednym z najbardziej znanych i kontrowersyjnych eksperymentów psychologicznych w historii. Przeprowadzony w 1971 roku przez Philipa Zimbardo, badanie miało na celu zrozumienie, jak zachowują się ludzie, gdy stawiani są w określonych sytuacjach społecznych.

Eksperyment Zimbardo został przeprowadzony na kampusie Uniwersytetu Stanforda. Zimbardo, będący profesorem psychologii, miał za zadanie zbadać wpływ sytuacji więziennej na zachowanie jednostek. Aby to zrobić, stworzył sztuczne więzienie, w którym uczestnicy eksperymentu zostali podzieleni na grupę strażników i więźniów.

Grupa więźniów i strażników została wybrana spośród studentów, którzy zgłosili się do udziału w eksperymencie. Chociaż uczestnicy byli świadomi, że biorą udział w eksperymencie, nie mieli pełnej wiedzy na temat tego, co ich czeka. Miało to na celu utrzymanie autentyczności sytuacji i naturalnych reakcji.

Wszyscy uczestnicy zostali poddani intensywnym przygotowaniom przed rozpoczęciem eksperymentu. Więźniowie byli informowani o swoich prawach i obowiązkach jako więźniowie, natomiast strażnicy otrzymali instrukcje dotyczące utrzymania porządku w więzieniu. Zadaniem strażników było m.in. pilnowanie więźniów, egzekwowanie regulaminu i utrzymanie dyscypliny.

Eksperyment miał trwać pierwotnie przez dwie tygodnie, ale musiał zostać przerwany po zaledwie sześciu dniach z powodu narastającej przemocy i okrucieństwa. Wydawało się, że strażnicy stali się coraz bardziej sadystyczni i brutalni, podczas gdy więźniowie byli załamani psychicznie i emocjonalnie. Zimbardo szybko zorientował się, że eksperyment wymknął się spod kontroli i zagrażał bezpieczeństwu uczestników.

Eksperyment Zimbardo wzbudził wiele kontrowersji i pytań dotyczących etyki i odpowiedzialności badaczy wobec uczestników. Czy eksperyment był moralnie uzasadniony? Czy badacze powinni byli zainterweniować wcześniej, aby zapobiec przemocowym zachowaniom? Czy wyniki eksperymentu są reprezentatywne dla rzeczywistości więziennictwa?

Mimo kontrowersji, eksperyment Zimbardo dostarczył niezwykle cennych informacji na temat wpływu sytuacji społecznych na zachowanie jednostek. Wykazał, że nawet osoby zwykle uważane za normalne i moralne mogą w pewnych warunkach przyjmować role agresywnych i sadystycznych strażników lub bezradnych i upokorzonych więźniów.

Projekt badawczy Philipa Zimbardo został przeprowadzony w 1971 roku na Uniwersytecie Stanford w Stanach Zjednoczonych. Dotyczył psychologii społecznej i badania wpływu czynników sytuacyjnych na zachowanie więźniów. Eksperyment ten znany jako Stanfordzki Eksperyment Więzienny (ang. Stanford Prison Experiment) polegał na umieszczeniu normalnych i przeciętnych osób w symulowanym więzieniu i obserwowaniu ich zachowania. Zimbardo założył tzw. hipotezę dyspozycji, która mówiła o tym, że głównym powodem brutalności, przemocy i poniżania w więzieniach są wrodzone i wyuczone cechy, które posiadają zarówno sami więźniowie, jak i strażnicy.

Wygląd więzienia

Cele więzienne zostały zbudowane w piwnicach Uniwersytetu Stanford, w budynku wydziału psychologii. Łóżko polowe było jedynym meblem znajdującym się w celi. Jako karcer służyła wbudowana w ścianę szafa, o bardzo małej powierzchni i braku oświetlenia. Obok celi znajdowały się kwatery dla strażników, w których mogli odpoczywać, gabinety dyrektora i naczelnika więzienia. Całość była przedzielona lustrem weneckim za którym znajdował się sprzęt do nagrań przebiegu eksperymentu.

Sztuczne więzienie

Jako uczestników eksperymentu wybranych zostało dwudziestu czterech studentów, którzy na podstawie przeprowadzonych badań psychologicznych zostali uznani jako najbardziej stabilni emocjonalnie. Zostali podzielni na połowę - pierwsza stanowiła grupę strażników, druga - więźniów. Mężczyźni, którzy dostali rolę więźniów zostali poinformowani o tym, że ich podstawowe prawa zostaną ograniczone podczas eksperymentu, ale nie będą fizycznie wykorzystywani. Dodatkowo, zapewniono ich o tym, że będą otrzymywać jedzenie, ubranie oraz opiekę medyczną. Celowo nie powiedziano im czego mogą się spodziewać. Strażnicy natomiast nie zostali przeszkoleni w zakresie ich roli, z jednym wyjątkiem - wyraźnie zabroniono im używania kar cielesnych. Ich zadaniem było zachowanie porządku, niezbędnego do prawidłowego funkcjonowania więzienia.

Nieplanowany przebieg eksperymentu

Przebieg eksperymentu okazał się jednak dość dramatyczny. W mniej niż 36 godzin jeden z więźniów wykazywał oznaki poważnych zaburzeń psychosomatycznych. Kilka godzin później więźniowie zaczęli się buntować. Planowali masową ucieczkę. Zaplanowany na dwa tygodnie eksperyment został zakończony po 6 dniach. Badacze przestali widzieć granicę pomiędzy rzeczywistą tożsamością uczestników a rolą w jaką się wcielali. Jak powiedział sam Zimbardo wartości ludzkie zostały zakwestionowane, a na powierzchnię wyszła najbardziej patologiczna strona ludzkiej natury. Co ciekawe, strażnicy wydawali się rozczarowani przyspieszeniem zakończenia eksperymentu.

Wyniki eksperymentu Zimbardo

Badacze po eksperymencie doszli do wielu wniosków między innymi :

• Środowisko więzienne w jakim znaleźli się uczestnicy eksperymentu miało ogromny wpływ na ich sferę emocjonalną oraz na ich relacje interpersonalne. Byli wyraźnie skłonni do silnie negatywnych uczuć, a więźniowie wyrażali coraz większą chęć wyrządzenia krzywdy innym. Pomimo całkowitej dobrowolności co do formy zachowań, strażnicy bardzo szybko przejęli formę dominującą, a więźniowie bierne zachowanie.
• Eksperyment dostarczył informacji o alternatywnych szkoleniach dla strażników więziennych. Dowiódł również, że większość kar więziennych jest za wysoka. Dodatkowo, Zimbardo doszedł do wniosku, że zważając na to, że strażnicy i więźniowie żyją w destrukcyjnym dla obu stron związku, strażników również można uznać za więźniów społeczeństwa.

Krótko po ogłoszeniu wyników badania doszło do morderstw, spowodowanych sprzeciwem funkcjonowania więziennictwa. Domagano się reform, dzięki którym przywrócona zostałyby godność i humanitarność strażnikom i więźniom.

Wpływ czynników sytuacyjnych na zachowanie uczestników

Wyniki eksperymentu Zimbardo jednoznacznie ukazały, jak potężny wpływ mają czynniki sytuacyjne na zachowanie uczestników. W przypadku więźniów, natychmiast po rozpoczęciu eksperymentu można było zaobserwować zmiany w ich zachowaniu. Początkowo, więźniowie byli pełni entuzjazmu i gotowi do podjęcia nowej roli. Jednak w ciągu kilku dni zaczęli przejawiać oznaki frustracji, zniechęcenia i apatii.

Wielu więźniów zaczęło wykazywać objawy depresji, bezsenności oraz uczucie bezwartościowości. Niektórzy stali się agresywni wobec siebie nawzajem, czego wcześniej nie było widać. Brak kontroli nad sytuacją i ciągłe poczucie zagrożenia sprawiły, że więźniowie stopniowo zaczęli identyfikować się z przypisaną im rolą, a ich zachowanie stało się coraz bardziej zgodne z oczekiwaniami społecznymi dotyczącymi więźniów.

Dominacja strażników

Eksperyment Zimbardo wyraźnie ukazał również wpływ czynników sytuacyjnych na zachowanie strażników. Już w krótkim czasie od rozpoczęcia eksperymentu strażnicy zaczęli przejawiać oznaki dominacji i agresji. Wykorzystując swoją pozycję władzy, stosowali różne formy psychicznego i fizycznego znęcania się nad więźniami.

Strażnicy ulegli efektowi deindywidualizacji, co pozwoliło im na przejęcie roli sadystycznych oprawców. Wzrastała u nich potrzeba kontroli i dominacji, a stosowanie przemocy stawało się dla nich naturalne. Poczucie bezkarności i anonimowości wzmocniło ich skłonność do wykorzystywania swojego stanowiska dla własnej satysfakcji i zaspokajania swoich potrzeb władzy.

Emocje i relacje interpersonalne uczestników

Wyniki eksperymentu Zimbardo jednoznacznie pokazały, że uczestnicy doświadczali dużej dawki stresu i napięcia w trakcie trwania eksperymentu. Zarówno więźniowie, jak i strażnicy byli narażeni na intensywne emocjonalne i psychiczne obciążenie.

Więźniowie doświadczali głębokiego stresu związanego z utratą kontroli nad własnym życiem, brakiem prywatności, upokorzeniem i przemocą ze strony strażników. Byli stale narażeni na poniżanie, psychiczną manipulację i dehumanizację. To wszystko prowadziło do rosnącego poczucia bezsilności i frustracji.

Strażnicy również doświadczali stresu, jednak w innej formie. Byli oni odpowiedzialni za utrzymanie porządku i kontrolę nad więźniami, co wymagało od nich stałej czujności i wysiłku. Stres wynikał również z konieczności podporządkowania się hierarchii w więzieniu i utrzymania wizerunku silnych i bezwzględnych strażników.

Powstawanie konfliktów między uczestnikami

Eksperyment Zimbardo wykazał także, że w wyniku stresu i napięcia, które towarzyszyło uczestnikom, dochodziło do powstawania konfliktów między więźniami. W początkowej fazie eksperymentu więźniowie próbowali współpracować i utworzyć jakąś formę solidarności. Jednak wraz z narastającym stresem i poczuciem bezsilności, relacje między nimi zaczęły się psuć.

Więźniowie zaczęli rywalizować o zasoby, próbowali osiągnąć przewagę nad innymi i wykorzystać sytuację dla własnej korzyści. Wzrastała również agresja werbalna oraz fizyczna między więźniami, którzy przenosili swoje frustracje i napięcie na innych uczestników eksperymentu.

Krytyka i kontrowersje wokół eksperymentu

Eksperyment Zimbardo spotkał się z licznymi zarzutami dotyczącymi jego etyki. Krytycy twierdzą, że eksperyment naruszał podstawowe zasady etyki badawczej, takie jak zgoda informowana i ochrona uczestników. Niektórzy uważają, że uczestnicy byli narażeni na trwałe szkody psychiczne i emocjonalne bez ich świadomej zgody.

Ponadto, eksperyment spotkał się z krytyką za brak odpowiedniej kontroli nad sytuacją i brak możliwości zapewnienia bezpieczeństwa uczestnikom. Wiele osób uważa, że eksperyment był zbyt ekstremalny i nieuzasadniony, co podważa jego wartość naukową.

Eksperyment Zimbardo spotkał się również z krytyką dotyczącą jego metodologii. Niektórzy naukowcy twierdzą, że eksperyment nie był kontrolowany wystarczająco dobrze, co może wpłynąć na wiarygodność wyników. Inni zwracają uwagę na to, że eksperyment był przeprowadzony na małej grupie osób i nie można generalizować jego wyników na całą populację więźniów.

Ponadto, eksperyment Zimbardo był również krytykowany za to, że nie uwzględniał różnych czynników, które mogą wpływać na zachowanie więźniów, takich jak indywidualne cechy osobowości czy kontekst więziennictwa. Niektórzy twierdzą, że eksperyment był zbyt uproszczony i nie odzwierciedlał rzeczywistości więziennictwa.

Eksperyment Zimbardo — artykuły polecane

Burrhus Frederic Skinner — Eksperyment Milgrama — Psychologia pozytywna — Psychologia społeczna — Philip Zimbardo — Efekt Krugera-Dunninga — Pracoholizm — Efekt domina — Afirmacja

Bibliografia

• Brady E., Logsdon J. (1988), Zimbardo's Stanford Prison Experiment and the Relevance of Social Psychology for Teaching Business Ethics, Journal of Business Ethics, Kluwer Academic Publisher, nr 7
• Siuta J. (2001), Konteksty ludzkich zachowań, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków
• Sobol-Kwapińska M., Jankowski T. (2015), Positive Time: Balanced Time Perspective and Positive Orientation, CrossMark
• Zimbardo P. (2007), The Lucifer Effect, Understanding How Good People Turn Evil, Random House, New York

Autor: Aleksandra Kozielska