Efekt zewnętrzny

Efekt zewnętrzny - występuje, gdy produkcja lub konsumpcja dobra bezpośrednio oddziałuje na przedsiębiorstwo lub konsumentów, którzy nie kupują i nie sprzedają tego dobra oraz kiedy ten wpływ nie znajduje pełnego odzwierciedlenia w cenach rynkowych.

Są to takie zjawiska jak np. zanieczyszczenie środowiska, hałas lub tłok. Ich wspólną cechą jest to, że działanie jednej osoby powoduje koszty lub korzyści dla innych, nie uwzględniane przez sprawcę. Problematyczne jest określenie wartości efektów zewnętrznych i oszacowanie ich rekompensaty, co wynika z faktu, że występują one poza rynkiem i nie mają swojej ceny.

Wszystkie efekty zewnętrzne mają wspólną cechę - mają wpływ na koszty przedsiębiorstw lub dobrobyt konsumentów, przykładem są zanieczyszczenia środowiska, które nie są przedmiotem obrotu na rynku.

Pojęcie to zostało wprowadzone w roku 1920 przez brytyjskiego ekonomistę Arthura Pigou.

TL;DR

Efekt zewnętrzny to sytuacja, w której produkcja lub konsumpcja jednego dobra wpływa na innych, ale nie jest uwzględniana w cenach rynkowych. Może to być zanieczyszczenie środowiska, hałas lub tłok. Występują negatywne i pozytywne efekty zewnętrzne, które mają wpływ na koszty przedsiębiorstw lub dobrobyt konsumentów. Problematyczne jest określenie wartości tych efektów i oszacowanie ich rekompensaty, ponieważ występują one poza rynkiem i nie mają swojej ceny.

Występowanie

Występowanie efektów zewnętrznych oznacza, że ceny rynkowe nie obrazują całości poniesionych społecznych kosztów i korzyści związanych z produkcją danego dobra. Interwencja państwa może poprawić funkcjonowanie gospodarki, czego przykładem jest wprowadzanie nakazu poddawania przez przedsiębiorstwa własnych odpadów określonym działaniom przed pozbyciem się ich, kontrola emisji programów radiowych i telewizyjnych, ograniczenia sposobu wykorzystania ziemi.

Efekt zewnętrzny Marshalla (Marshallian externality)

Mówimy o nim, gdy dochodzi do sytuacji kiedy działania jednostek - pojedynczych podmiotów są w stanie powodować wzrost globalnej produktywności. (B. Czarny 2011, s. 161). Podmioty te mogą nawet nie dostrzegać, że ich działania wywarły takie skutki. Jeśli w wyniku efektu zewnętrznego Marshalla powstały stałe przychody ze skali, dotyczące tylko i wyłącznie akumulowanych zasobów czynników takich jak kapitał fizyczny czy rzeczowy, infrastruktura, nie musi zmniejszać się krańcowy produkt kapitału, możliwy staje się również wzrost endogeniczny (w którym postęp techniczny jest w największej mierze skutkiem decyzji inwestycyjnych - zarówno producentów jak i konsumentów postępujących racjonalnie).

Rodzaje efektów zewnętrznych

Negatywne efekty zewnętrzne

Występują w sytuacji, gdy producent jest w stanie przenieść część kosztów na osoby trzecie. Prowadzi to do powstania strat u innych podmiotów, które nie są związane z działalnością, która spowodowała powstanie kosztu i nie uczestniczą w odnoszeniu profitów z tej działalności. Klasycznym przykładem negatywnych efektów zewnętrznych jest np. emisja trujących gazów do atmosfery lub zanieczyszczanie rzek ściekami. Producent - np. huta, obciążona jest jedynie kosztami produkcji stali, a społeczeństwo ponosi koszty w postaci zanieczyszczonej atmosfery. Jednocześnie huta nie rekompensuje społeczeństwu poniesionych strat. Huta nie ponosi zatem całości kosztów, wiążących się z wytwarzaniem stali, co powoduje zniekształcenia w prowadzonym przez nią rachunku ekonomicznym.

Pozytywne efekty zewnętrzne

Niektóre rodzaje działalności mogą powodować profity dla osób trzecich. Jeżeli podmiot, który prowadzi działalność nie jest w stanie otrzymać całkowitego wynagrodzenia za te korzyści, wówczas mamy do czynienia z pozytywnymi efektami zewnętrznymi. Przykładem może być budowa drogi dojazdowej do własnego domu. Dzięki drodze uzyskujemy korzyść w postaci większego komfortu dojazdu nie tylko dla siebie, ale również dla naszych sąsiadów, którzy nie są obciążani kosztami związanymi z użytkowaniem tej drogi. Tym samym budując samodzielnie drogę, podmiotowi przypadają w udziale całe koszty, ale nie może otrzymać wszystkich korzyści, jakie z tego płyną.

Pieniężne efekty zewnętrzne

Są nimi efekty, których oddziaływanie jest możliwe za pośrednictwem cen rynkowych. W ich przypadku, aby sobie z nimi poradzić w większości przypadków wystarcza ustalenie praw własności. Rynek jest w stanie sam rozwiązać problem jeżeli są one dobrze zdefiniowane, a równocześnie przestrzeganie tych praw nie jest wysoce kosztowne.

Niepieniężne efekty zewnętrzne

Przykładem takich efektów może być szkolenie i kształcenie się. Ludzie, którzy posiadają dobre wykształcenie mogą podzielić się nim z innymi - zatem ich wiedza jest rzeczą wartościową dla całego społeczeństwa. Jeżeli jednak tacy ludzie nie spotkają się z odpowiednim wynagrodzeniem nie dojdzie do stworzenia optymalnej ilości kapitału ludzkiego. Tak więc opłacalnym jest subsydiowanie kształcenia się przez społeczeństwo.

Istota efektów zewnętrznych

Rys. 1. Produkcyjny efekt zewnętrzny - koszt społeczny.

Problem efektów zewnętrznych można rozważyć na przykładzie gospodarki składającej się z dwóch przedsiębiorstw A i B. Przedsiębiorstwo A wytwarza produkty papiernicze i położone jest w górze rzeki. Przedsiębiorstwo B jest firmą połowową i łowi ryby w dole tej samej rzeki, następnie produkuje konserwy rybne. Naturalnym jest to, że oba przedsiębiorstwa dążą do maksymalizacji zysku, przy czym jest widoczne, że na to jak prosperuje firma B wpływają zachowania przedsiębiorstwa A. Przyjmiemy, że wzrost produkcji firmy A wymaga zwiększenia zatrudnienia, co oznacza wzrost dochodów pracowników. Dla firmy B jest to korzystne, gdyż pracownicy firmy A kupują wyroby firmy B, zwiększając tym samym popyt na jej produkty. W tym przypadku mamy do czynienia z dodatnimi efektami zewnętrznymi (korzyściami zewnętrznymi). Jednocześnie w miarę powiększania się produkcji A rośnie ilość ścieków chemicznych zanieczyszczających rzekę. Im bardziej brudne wody w rzece, tym mniejsza i gorsza jakościowo podaż produktów B. Te zanieczyszczenia to ujemne efekty zewnętrzne (koszty zewnętrzne). Zmiany produkcji B nie wpływają na zyski firmy A.

Na rysunku 1 widać, że równowaga w warunkach wolnej konkurencji ustali się w punkcie E, przy cenie P równej wysokości MPC - prywatnego kosztu krańcowego. Zanieczyszczenie środowiska jest jednak przyczyną powstania produkcyjnego efektu zewnętrznego, który sprawia, że społeczny koszt krańcowy - MSC przewyższa prywatny koszt krańcowy. Społecznie efektywną wielkość produkcji oznacz punkt E', w którym następuje zrównanie społecznego kosztu krańcowego ze społeczną korzyścią krańcową. Krzywa popytu DD odzwierciedla społeczną korzyść krańcową, gdyż konsumenci wraz z płaconą ceny wyrównują wartość krańcowej użyteczności ostatniej kupowanej jednostki. W ten sposób produkcja ustala się na poziomie Q, który to poziom przekracza punkt zapewniający efektywność, czyli punkt Q'. Wolny rynek powoduje powstanie kosztów społecznych, które odpowiadają powierzchni trójkąta FE'E. Trójkąt ten obrazuje nadwyżkę koszu społecznego nad korzyścią społeczną przy przesunięcia z Q' do Q.

Rys. 2. Pozytywny konsumpcyjny efekt zewnętrzny.jpg

W sytuacji, kiedy nie ma produkcyjnych efektów zewnętrznych, następuję zrównanie się prywatnego kosztu krańcowego ze społecznym kosztem krańcowym. Miarą prywatnej korzyści krańcowej jest krzywa DD. Równowaga rynku występuje w punkcie E. Korzystny konsumpcyjny efekt zewnętrzny powoduje jednak, że społeczna korzyść krańcowa przewyższa prywatną korzyść krańcową. Produkcję, która jest społecznie efektywna wyznacza punkt E'. Zapewnia on produkcję Q, której wielkość w przeciwieństwie do Q' nie jest efektywna. Możemy zatem powiedzieć, że wolny rynek powoduje powstanie straty, która jest równa powierzchni trójkąta FEE'

Efekty zewnętrzne a alokacja zasobów

Alokacja przy negatywnych efektach zewnętrznych

Negatywne efekty zewnętrzne powodują, że producent nie bierze pod uwagę w swoim rachunku ekonomicznym kosztów zewnętrznych, co oznacza, że zaniża koszty społeczno-ekonomiczne, jakie wiążą się z produkcją danego dobra. Gdyby brał pod uwagę także koszty zewnętrzne, wówczas wyższe koszty produkcji dobra wpłynęłyby na wyższą cenę, co z kolei doprowadziłoby do ograniczenia popytu na to dobro. Równowaga rynkowa (zrównanie popytu z podażą) ustaliłaby się przy poziomie produkcji niższej od pierwotnej wielkości. Oznacza to, że obecna wielkość produkcji jest zbyt duża w stosunku do poziomu społecznie pożądanego i tym samym powoduje zbędną stratę społeczną.

Alokacja przy pozytywnych efektach zewnętrznych

Pozytywne efekty zewnętrzne prowadzą do niewystarczającej podaży dóbr. Jeśli koszty jakiejś inwestycji są wysokie, a inwestor może otrzymać tylko część korzyści, jakie wynikają z inwestycji, to wykonany rachunek ekonomiczny może wskazać na nieopłacalność. Jeżeli koszt budowy drogi dojazdowej przewyższy korzyści, jakie indywidualny podmiot przypisuje istnieniu tej drogi, to nie zdecyduje się on na jej budowę, pomimo tego, że suma korzyści, jakie odnieśliby wszyscy sąsiedzi, mogłaby uzasadniać poniesienie kosztów. Jest to przyczyną powstania zbędnej straty społecznej (D. Begg 1996, s. 440-441).

Efekt zewnętrzny — artykuły polecane

Produkt krańcowy — Paradoks zapobiegliwości — Mechanizm rynkowy — Podatek Pigou — Dochód — Korzyści skali — Wolny rynek — Arthur Cecil Pigou — Elastyczność cenowa popytu

Bibliografia

• Begg D., Fisher S., Vernasca G., Dornbusch R. (2014), Ekonomia: Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Czarny B. (2011), Podstawy ekonomii, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Gorynia M., Bartosik-Purgat M., Jankowska B., Owczarzak R. (2006), Efekty zewnętrzne bezpośrednich inwestycji zagranicznych - aspekty teoretyczne i wyniki badań empirycznych, Difin, Warszawa
• Hall R., Taylor J. (2006), Makroekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Jewtuchowicz A., Markowski T. (1990), Efekty zewnętrzne w systemach lokalnych, Rozwój gospodarki lokalnej w teorii i praktyce, Instytut Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa
• Samuelson P., Nordhaus W., (2007), Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Samuelson P., Nordhaus W., (2007), Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Stiglitz J. (2004), Ekonomia sektora publicznego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Strawiński P. (2009), Efekt zewnętrzny wykształcenia, Gospodarka Narodowa, Warszawa

Autor: Joanna Krupa, Anna Wilkołek, Dorota Czyżewska