Warunkowanie klasyczne

Warunkowanie klasyczne (zwane również klasycznym uczeniem się) jest to proces uczenia się skutkujący wytworzeniem odruchowej reakcji na bodziec inny niż pierwotny. Twórcą teorii warunkowania klasycznego jest rosyjski uczony Iwan Pawłow, który dzięki swoim odkryciom stworzył podstawy pod późniejsze badania nad procesami uczenia się (S. Ciccarelli, J. White 2015 s. 170-171).

Elementy warunkowania klasycznego

Teoria warunkowania klasycznego składa się z następujących elementów (S. Ciccarelli, J. White 2015 s. 171-172):

• Odruch - mimowolna reakcja organizmu, której nie można poddać świadomej kontroli;
• Bodziec bezwarunkowy - jest to pierwotny, niewyuczony bodziec, który w naturalnych warunkach powoduje wystąpienie reakcji odruchowej w organizmie;
• Reakcja bezwarunkowa - niewyuczona i odruchowa reakcja na bodziec bezwarunkowy;
• Bodziec neutralny - bodziec zewnętrzny, który domyślnie nie wywołuje żadnej reakcji organizmu;
• Bodziec warunkowy - jest to bodziec neutralny, który pod wpływem procesów uczenia się nowych reakcji, zaczyna wywoływać tę samą reakcję co bodziec bezwarunkowy;
• Odruch warunkowy - jest to odruch pojawiający się jako reakcja na bodziec bezwarunkowy.

Eksperyment Pawłowa

Podczas badań prowadzonych nad układem trawiennym psów, Pawłow stworzył narzędzie służące do pomiaru ilości śliny produkowanej przez psa. Zauważył on, że w momencie gdy do pyska zwierzęcia trafi jakiś pokarm, jego ślinianki automatycznie zwiększały produkcję śliny. Określił on to mianem odruchu bezwarunkowego. Następnie odkrył, że psy zaczynają wydzielać ślinę także w niewłaściwych momentach, nie tylko w odpowiedzi na podanie pokarmu, ale również w reakcji na inne bodźce (np. zbliżała się pora karmienia lub zwierzęta mogły usłyszeć brzdąkanie garnków w kuchni). Założył on więc, że pies jest w stanie nauczyć się wydzielać ślinę w reakcji na inne bodźce niż tylko podanie pokarmu. Stwierdził, że aby to osiągnąć, wystarczy poprzedzić podanie pokarmu dowolnym, neutralnym bodźcem, np. dzwonieniem dzwoneczka. Powtarzanie tego schematu wielokrotnie (dzwonienie dzwoneczkiem → podanie pokarmu), skutkować będzie tym, że pies na sam dźwięk dzwoneczka zwiększy wydzielanie śliny (jego ślinianki). Odruch wyuczony w ten sposób Iwan Pawłow określił mianem odruchu warunkowego (A. Falkowski, T. Tyszka 2006, s. 29-31).

Zasady w procesie warunkowania klasycznego

Iwan Pawłow i jego zespół badawczy przeprowadzili jeszcze wiele eksperymentów przy udziale psów. Pomimo tego, iż warunkowanie klasyczne z reguły jest procesem bardzo prostym to Iwan Pawłow wraz z współtowarzyszącymi mu podczas badania uczonymi określił cztery zasady rządzące tym procesem (S. Ciccarelli, J. White 2015 s. 172-174):

• Pierwszeństwo wystąpienia bodźca warunkowego przed bodźcem bezwarunkowym;
• Odstęp między wywołanie, bodźca warunkowego a bezwarunkowego nie powinien być dłuższy niż pięć sekund;
• Aby proces warunkowania zakończył się sukcesem, schemat kojarzenia bodźca naturalnego z bodźcem bezwarunkowym musi powtórzyć się wielokrotnie;
• Bodziec warunkowy powinien być jasno wyodrębniony spośród konkurencyjnych bodźców.

Główne cechy warunkowania klasycznego

W procesie warunkowania klasycznego możemy wyodrębnić przykładowe zjawiska (S. Ciccarelli, J. White 2015 s. 174-175):

• Generalizacja bodźca - polega na reakcji odruchem warunkowym na zbliżone do bodźca warunkowego impulsy (np. reakcja na tykanie zegara, gdy bodźcem warunkowym było taktowanie metronomu);
• Różnicowanie bodźca - polega na zaprzestaniu czynności “generalizacji bodzća" w momencie, gdy organizm nauczy się różnych reakcji na konkretne bodźce;
• Wygaszanie - polega na stopniowym zanikaniu odruchu warunkowego, które wynika z braku bodźca bezwarunkowego podczas przedstawiania bodźca warunkowego;
• Samorzutne odnowienie - polega na odnowieniu się wygaszonego wcześniej odruchu.

Warunkowanie wyższego rzędu

Pawłow dowodził również, że raz wyuczony odruch warunkowego może być podstawą do wytwarzania kolejnych odruchów warunkowych. Na przykład poprzedzanie dzwonienia zapalaniem światła spowoduje, iż pies będzie reagował nadmiernym ślinieniem nie tylko na dzwonek, ale również na zapalanie światła. Ten proces określany jest mianem warunkowania wyższego rzędu (A. Falkowski, T. Tyszka 2006, s. 31).

Zastosowanie warunkowania klasycznego w praktyce

Terapia zaburzeń lękowych i fobii

Terapia zaburzeń lękowych i fobii oparta na warunkowaniu klasycznym jest szeroko stosowana i skuteczna. Warunkowanie klasyczne jest procesem, w którym uczenie się następuje poprzez powiązanie dwóch bodźców. W przypadku terapii lęków, bodźcem neutralnym może być na przykład pająk, a bodźcem wywołującym lęk może być dźwięk alarmu. Celem terapii jest wykorzystanie warunkowania klasycznego do zmniejszenia lub wyeliminowania reakcji lękowej na bodźce, które wcześniej wywoływały lęk.

Przykładem techniki terapeutycznej opartej na warunkowaniu klasycznym jest terapia behawioralna. Podczas sesji terapeutycznych pacjent jest stopniowo narażany na bodźce, które wywołują lęk. Na początku bodźce te są prezentowane w łagodnej formie, aby pacjent mógł nauczyć się reagować na nie w sposób kontrolowany i zminimalizować lęk. Stopniowo intensyfikuje się bodźce, aż pacjent jest w stanie znieść ich obecność bez lęku. W ten sposób warunkowanie klasyczne jest wykorzystywane do przekształcenia reakcji lękowej w reakcję neutralną lub nieobecną.

Terapia uzależnień

Warunkowanie klasyczne może być również wykorzystane w terapii uzależnień. Jednym z przykładów jest terapia oparta na warunkowaniu wygaszającym. W przypadku uzależnienia, bodźcem wyzwalającym uzależnienie może być na przykład zapach lub obraz związany z używką. Terapia polega na prezentowaniu pacjentowi tych bodźców, ale bez możliwości skonsumowania używki. Stopniowo, poprzez powiązanie tych bodźców z brakiem satysfakcji związanej z używką, warunkowanie klasyczne powoduje, że bodźce te przestają wywoływać pragnienie i potrzebę zażycia używki.

Innym przykładem jest terapia oparta na warunkowaniu przeciwnym. W tej terapii, bodźcem wyzwalającym uzależnienie jest na przykład sytuacja stresowa. Terapeuta uczy pacjenta technik relaksacyjnych i innego sposobu radzenia sobie ze stresem. Następnie, poprzez powiązanie tych technik z sytuacjami stresowymi, warunkowanie klasyczne powoduje, że pacjent naucza się reagować na stres w sposób kontrolowany i nie sięgać po używkę.

Reklama i marketing

Warunkowanie klasyczne jest również szeroko wykorzystywane w reklamie i marketingu. Reklamodawcy starają się tworzyć pozytywne skojarzenia i powiązania z ich markami lub produktami poprzez wykorzystanie bodźców, które już mają wartość emocjonalną lub pozytywne konotacje dla konsumentów.

Przykładem techniki marketingowej opartej na warunkowaniu klasycznym jest reklama perfum. Często w tego typu reklamach wykorzystywane są bodźce w postaci pięknych krajobrazów, romantycznych sytuacji lub muzyki o charakterystycznym nastroju. Poprzez powiązanie tych bodźców z zapachem perfum, reklamodawcy starają się wywołać pozytywne emocje i skojarzenia u potencjalnych klientów, co ma zachęcić ich do zakupu produktu.

Trening zwierząt

Warunkowanie klasyczne jest jedną z głównych technik wykorzystywanych w treningu zwierząt. Poprzez powiązanie bodźca neutralnego z bodźcem wywołującym określoną reakcję, można nauczyć zwierzęta wykonywania określonych zachowań w odpowiedzi na bodźce zewnętrzne.

Przykładem techniki treningowej opartej na warunkowaniu klasycznym jest trening psów. Poprzez powiązanie dźwięku dzwonka z podaniem jedzenia, można nauczyć psa reagować na dźwięk dzwonka poprzez podanie odpowiedniej reakcji, na przykład siadanie lub przychodzenie do właściciela. Warunkowanie klasyczne umożliwia nauczanie zwierząt specyficznych zachowań w odpowiedzi na bodźce dźwiękowe, wzrokowe lub zapachowe.

Badania nad procesami uczenia się i pamięcią

Warunkowanie klasyczne odgrywa kluczową rolę w badaniach nad procesami uczenia się i pamięcią. Poprzez eksperymenty na zwierzętach, naukowcy mogą badać różne aspekty warunkowania klasycznego i zrozumieć, jak organizmy uczą się i zapamiętują informacje.

Przykładem badań wykorzystujących warunkowanie klasyczne jest badanie na szczurach dotyczące uczenia się paragrafu. Szczury są uczone reagować na określony dźwięk dzwonka poprzez podanie odpowiedniej reakcji, na przykład wciskanie dźwigni. Naukowcy mogą manipulować różnymi czynnikami, takimi jak czas między bodźcem warunkującym a bodźcem wywołującym reakcję, aby zrozumieć, jak te czynniki wpływają na proces uczenia się i pamięci.

Warunkowanie klasyczne a inne procesy i dziedziny

Terapia warunkowa

Terapia warunkowa jest jednym z obszarów, w którym warunkowanie klasyczne znajduje zastosowanie. Polega ona na wykorzystaniu mechanizmów warunkowania do zmiany niepożądanych zachowań lub reakcji. Głównym celem terapii warunkowej jest wytworzenie nowych, pożądanych reakcji na bodźce, które wcześniej wywoływały niepożądane reakcje.

Przykładem techniki terapeutycznej opartej na warunkowaniu klasycznym jest tzw. terapia awersyjna. Polega ona na parowaniu bodźca wywołującego niepożądane zachowanie z bodźcem nieprzyjemnym lub bolesnym. Przez powtarzające się takie powiązanie, pacjent uczy się unikać bodźca, który wcześniej wywoływał niepożądane reakcje.

Innym przykładem jest terapia desensytyzacyjna, która polega na stopniowym i kontrolowanym narażaniu pacjenta na bodźce wywołujące lęk, w celu zmniejszenia reakcji lękowej. Proces ten opiera się na wykorzystaniu mechanizmu ekstynkcji, czyli wygaszania reakcji na bodziec.

Negatywne konsekwencje i uwzględnienie indywidualnych cech

Podczas korzystania z technik opartych na warunkowaniu klasycznym, istnieje ryzyko wystąpienia negatywnych konsekwencji. Na przykład, jeśli terapia awersyjna nie jest odpowiednio przeprowadzana, może to prowadzić do utrwalenia niepożądanego zachowania lub nasilenia reakcji lękowej. Ponadto, niektóre osoby mogą być bardziej wrażliwe na bodźce nieprzyjemne, co może prowadzić do silnego stresu lub traumy.

Aby uniknąć negatywnych konsekwencji, ważne jest uwzględnienie indywidualnych cech i potrzeb uczestników terapii. Terapeuci powinni dostosować techniki terapeutyczne do konkretnych przypadków i monitorować reakcje pacjenta, aby zapewnić, że proces terapeutyczny jest bezpieczny i efektywny.

Warunkowanie klasyczne w kontekście ludzi

Warunkowanie klasyczne odgrywa także istotną rolę w zachowaniu ludzi. Przykładem warunkowania klasycznego występującego u ludzi są reakcje uczuleniowe. Organizm człowieka może nauczyć się reagować alergicznie na konkretny alergen poprzez powiązanie bodźca (np. pyłków traw) z reakcją immunologiczną (np. kichaniem, swędzeniem nosa).

Innym przykładem jest warunkowanie klasyczne w kontekście reakcji społecznych. Ludzie często łączą bodźce neutralne (np. uśmiech) z pozytywnymi reakcjami społecznymi (np. sympatią, zaufaniem), co prowadzi do pojawienia się pozytywnych odczuć w obecności tych bodźców.

Związkiem warunkowania klasycznego z pojęciem asocjacji jest fakt, że procesy warunkowania klasycznego polegają na tworzeniu skojarzeń pomiędzy bodźcem warunkowym a bodźcem bezwarunkowym, co prowadzi do wywoływania reakcji na bodźce warunkowe.

Znaczenie warunkowania klasycznego dla preferencji i upodobań

Warunkowanie klasyczne odgrywa również istotną rolę w kształtowaniu preferencji i upodobań jednostki. Poprzez powiązanie bodźca neutralnego z bodźcem przyjemnym, można wytworzyć pozytywne odczucia i preferencje wobec tego bodźca.

Przykładem zastosowania warunkowania klasycznego w badaniach preferencji jest badanie preferencji smakowych. Poprzez parowanie smaku (bodźca warunkowego) z przyjemnym doznaniem (bodźcem bezwarunkowym), można wywołać pozytywne odczucia wobec tego smaku, co wpływa na preferencje żywieniowe jednostki.

Warunkowanie klasyczne w procesach poznawczych

Warunkowanie klasyczne ma również wpływ na procesy poznawcze, takie jak uwaga, pamięć i myślenie. Na przykład, powiązanie bodźca neutralnego z bodźcem emocjonalnym może wpływać na skupienie uwagi na tym pierwszym bodźcu oraz na lepsze zapamiętywanie informacji z nim związanych.

Przykładem badań związanych z warunkowaniem klasycznym i procesami poznawczymi jest badanie wpływu warunkowania klasycznego na pamięć. Badania wykazały, że powiązanie bodźca neutralnego z bodźcem emocjonalnym może prowadzić do lepszego zapamiętywania bodźca neutralnego.

Wpływ warunkowania klasycznego na procesy poznawcze może mieć znaczenie w kontekście terapii, edukacji czy reklamy, gdzie wykorzystuje się mechanizmy warunkowania klasycznego w celu wpływania na pamięć, uwagę i preferencje odbiorców.

Warunkowanie klasyczne — artykuły polecane

Pamięć sensoryczna — Henry Louis Le Chatelier — Liofilizacja — Projektowanie eksperymentów — Afirmacja — Model Leavitta — Indukcja eliminacyjna — Potrzeby fizjologiczne — Kalorymetria

Bibliografia

• Ciccarelli S., White J. (2015), Psychologia, Dom Wydawniczy Rebis
• Falkowski A., Tyszka T. (2006), Psychologia zachowań konsumenckich, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
• Henton W., Iversen I. (1978), Classical Conditioning and Operant Conditioning.A Response Pattern Analysis, Springer
• Jarius S., Wildemann B. (2015), And Pavlov still rings a bell: summarising the evidence for the use of a bell in Pavlov’s iconic experiments on classical conditioning, Journal of Neurology, nr 262
• Lavond D., Steinmetz J. (2003), Handbook of Classical Conditioning, Springer US
• Rescorla R. (1988), Pavlovian conditioning: It's not what you think it is, American psychologist, nr 43 (3)

Autor: Damian Michna