Otwarty dostęp

Otwarty dostęp (ang. open access) - powszechnie uznawany dostęp, pozbawiony ograniczeń do publikacji i innych zasobów umieszczonych w Internecie. Publikacje w otwartym dostępie są nazywane publikacjami cyfrowymi, które są pozbawione opłat i zbędnych ograniczeń prawnoautorskich i licencyjnych. Termin ten był wprowadzony w Deklaracji Budapeszteńskiej (BOAI) w lutym 2002 r. oraz został opracowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w 2015 r. w dokumencie "Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce".

Cele otwartego dostępu

Powstanie ruchu Open Access w kwestii wolnego i bezpłatnego udostępnienia wiedzy jest skutkiem rozwiązania problemu, który powstał pod koniec XX wieku w branży publikacji naukowych.

Celami otwartego dostępu są (P. Suber i in. 2013, s. 15-19):

• tworzenie optymalnych warunków dla rozwoju zainteresowań czytelników i wniosków informacyjnych użytkowników,
• rozwój baz danych dla personalnego użytku,
• zorganizowanie odpowiednich warunków dla użytkowników,
• udostępnienie użytkownikom darmowego dostępu do wiedzy.

Otwarty dostęp nie może być (P.Suber 2002):

• sposobem uniknięcia recenzji,
• możliwością pozbawienia posiadacza praw autorskich,
• sposobem pozbawienia dochodu autorów,
• możliwością ograniczenia wolności naukowców,
• sposobem uniknięcia przepisów antyplagiatowych.

Sposoby udostępnienia informacji

Możliwości usostępnienia informacji przez otwarty dostęp (P. Suber 2010):

1. Udostępnienie poprzez otwarte repozytorium, inaczej nazywany jest zieloną drogą;
2. Umieszczenie publikacji w otwartym czasopiśmie (droga złota);
3. Udostępnienie materiałów jednocześnie przez dwa sposoby omówione wyżej.

Zielona i złota droga

Otwarty dostęp umownie dzieli się na udostępnienie materiałów drogą złotą lub zieloną. Złota droga to zapewnienie otwartego dostępu w czasopismach lub książkach przez wydawcę, które mogą być gratis lub libre. Zielona droga to zapewnienie otwartego dostępu gratis lub libre bezpośrednio przez autora w repozytorium. Zgodznie z Kierunkiem rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego bardziej poleca złotą drogę (P. Suber i in. 2013, s. 51-54).

Instytucjonalna polityka otwartego dostępu

Wszystkie decyzje w otwartym dostępi podejmują autorzy. Od nich zależy, czy będą umieszczone ich publikacje w otwartych czsopismach (inaczej mówiąc udostępnienie prze złotą drogę), czy skorzystać się z otwartych repozytoriów (zielona droga).

Instytucjonalna polityka otwartego dostępu bazuje się na tzw. otwartym mandacie. Jest to jeden z rodzajów polityki otwartego dostępu, który mażna określić, jak "obowiązek otwartości", czy "wymóg otwartości" (K. Siewicz 2012, s. 13). Taki termin myli uczestników otwartego dostępu, bo taka polityka nie zawiera bezwzględnego wymogu otwartości. Przyczyny takich działań omówił Satuart Shieber z Harvardu (S. Shieber 2009):

1. Nie wszystkie uczelniane polityki nie mogą przekonać pracowników naukowych do ich przestrzegania,
2. Prowadzenie takiej polityki bazuje się na zachęcaniu rozwinięciu edukacji, a nie jest przymusem.

Czym może być otwarty dostęp

Otwarty dostęp bazuje się nie tylko na nauce przerodniczej, ale obejmuje taż naukę hunanistyczną. Otwarty dostęp obejmuje (P. Suber i in. 2013, s. 82-84):

1. Recenzowane artykuły naukowe (postprint),
2. Nierecenzowane preprinty, które zmienią się na recenzowane publikację naukowe (preprint to wszystkie artykówy przed rezenzją),
3. Rozprawę doktorskie i prace dyplomowe,
4. Dane badawcze,
5. Dane rządowe,
6. Kod źródłowy,
7. Prezentacje konferencyjne (referaty, prezyntacje, multimedia),
8. Monografie naukowe,
9. Podręczniki,
10. Powieści, opowiadania, sztuki teatralne i utwory poetyckie,
11. Gazety,
12. Rękopisy i dokumenty archiwalne,
13. Obrazy (zdjęcia, wykresy, mapy, ilustracje),
14. Pomoce dydaktyczne i edukacyjne,
15. Zdigitalizowane prace wydane drukiem.

Otwarte repozytorium

Przykłady otwartych repozytoriów

W ramach otwartego dostępu jednym ze sposobów udostępniania informacji jest tworzenie otwartych repozytoriów. Repozytoria te służą do przechowywania i udostępniania różnego rodzaju materiałów, takich jak artykuły naukowe, dane badawcze czy prace dyplomowe. Przykładem otwartego repozytorium jest np. Open Science Framework, które umożliwia naukowcom przechowywanie i udostępnianie wyników swoich badań. Innym znanym repozytorium jest Zenodo, które jest częścią projektu CERN, a umożliwia naukowcom przechowywanie i udostępnianie różnego rodzaju materiałów naukowych.

Zalety i ograniczenia korzystania z otwartych repozytoriów

Korzystanie z otwartych repozytoriów ma wiele zalet. Przede wszystkim umożliwia to szerokie udostępnianie informacji, co przyczynia się do większej widoczności i dostępności badań naukowych. Repozytoria te często są dostępne bezpłatnie, co pozwala na korzystanie z nich przez szerokie grono osób, niezależnie od ich możliwości finansowych. Ponadto, otwarte repozytoria często umożliwiają także korzystanie z materiałów na zasadach otwartych licencji, co sprzyja ponownemu wykorzystaniu i rozwojowi nauki.

Oczywiście, korzystanie z otwartych repozytoriów wiąże się także z pewnymi ograniczeniami. Jednym z nich może być brak pewności co do jakości i wiarygodności udostępnianych materiałów. Ponadto, nie wszystkie materiały naukowe są dostępne w otwartych repozytoriach, co może być ograniczeniem dla osób poszukujących konkretnych informacji. Niemniej jednak, otwarte repozytoria stanowią ważne narzędzie w ramach otwartego dostępu i przyczyniają się do rozwoju nauki.

Otwarte czasopisma

Przykłady otwartych czasopism

Innym sposobem udostępniania informacji w ramach otwartego dostępu są otwarte czasopisma. Czasopisma te publikują artykuły naukowe, które są dostępne bezpłatnie dla wszystkich zainteresowanych czytelników. Przykładem otwartego czasopisma jest np. "PLOS ONE", które jest jednym z największych otwartych czasopism na świecie. Inne przykłady to "BioMed Central" czy "Public Library of Science".

Różnice między tradycyjnymi a otwartymi czasopismami

Otwarte czasopisma różnią się od tradycyjnych czasopism głównie w sposób, w jaki są finansowane i udostępniane. Czasopisma tradycyjne często pobierają opłaty za publikację i subskrypcję, co sprawia, że dostęp do nich jest ograniczony dla osób bez odpowiednich środków finansowych. Natomiast otwarte czasopisma są finansowane przez różnego rodzaju instytucje, organizacje lub opłaty publikacyjne, co umożliwia bezpłatny dostęp do publikowanych w nich artykułów. Otwarte czasopisma również często korzystają z otwartych licencji, co pozwala na ponowne wykorzystanie i rozpowszechnianie artykułów naukowych.

Inne formy udostępniania materiałów

Udostępnianie danych badawczych

Oprócz otwartych repozytoriów i czasopism, istnieją również inne formy udostępniania materiałów w ramach otwartego dostępu. Jedną z nich jest udostępnianie danych badawczych. Naukowcy mogą udostępniać dane, które zbierają w trakcie swoich badań, co pozwala innym naukowcom na korzystanie z tych danych i prowadzenie dalszych analiz. Udostępnianie danych badawczych sprzyja transparentności badań naukowych i umożliwia replikację wyników.

Publikowanie preprintów

Kolejną formą udostępniania informacji w ramach otwartego dostępu jest publikowanie preprintów. Preprinty to wersje artykułów naukowych, które są udostępniane publicznie przed procesem recenzji i publikacji w tradycyjnym czasopiśmie. Pozwala to naukowcom na szybkie udostępnianie swoich wyników i otrzymywanie komentarzy od społeczności naukowej. Publikowanie preprintów przyczynia się do szybszego rozpowszechniania wiedzy i wymiany informacji w środowisku naukowym.

Przez różnorodne formy udostępniania informacji w ramach otwartego dostępu, naukowcy mają większe możliwości dzielenia się swoimi wynikami i współpracy z innymi badaczami. Otwarty dostęp przyczynia się do rozwoju nauki poprzez zwiększanie dostępności i widoczności badań naukowych.

Polityka otwartego dostępu

Decyzje autorów w zakresie otwartego dostępu

Decyzje autorów dotyczące otwartego dostępu mają kluczowe znaczenie dla przekazywania wiedzy naukowej i badawczej do szerszej społeczności. Otwarte dostępność publikacji naukowych staje się coraz bardziej popularna, ponieważ autorzy zdają sobie sprawę z korzyści, jakie niesie ze sobą udostępnienie swoich prac szerokiej publiczności.

Otwarta polityka instytucji naukowych

Wprowadzenie otwartej polityki w instytucjach naukowych polega na stworzeniu środowiska, w którym autorzy są zachęcani i wspierani w udostępnianiu swoich publikacji naukowych na zasadach otwartego dostępu. Instytucje naukowe mogą na przykład wymagać od swoich pracowników publikowania swoich prac w otwartych czasopismach lub w repozytoriach otwartego dostępu.

Taki krok pozwala na dotarcie do większej liczby czytelników, w tym do społeczności naukowej, praktyków, studentów i zainteresowanych osób spoza świata nauki. Otwarta polityka instytucji naukowych zwiększa widoczność badań prowadzonych w danej instytucji oraz wpływa na zwiększenie cytowalności publikacji autorów.

Korzyści i wyzwania wynikające z udostępniania publikacji

Udostępnianie publikacji na zasadach otwartego dostępu niesie za sobą wiele korzyści. Przede wszystkim, publikacje są dostępne dla każdego, niezależnie od przynależności instytucjonalnej czy możliwości finansowych. Dzięki temu, wiedza naukowa staje się bardziej dostępna i równo rozpowszechniona.

Korzyścią jest również zwiększenie widoczności i cytowalności pracy naukowej. Publikacje otwarte mają większą szansę na docieranie do większej liczby czytelników i są częściej cytowane przez innych badaczy. Otwarty dostęp pozwala również na szybsze rozpowszechnianie najnowszych odkryć naukowych, co przyczynia się do przyspieszenia postępu naukowego.

Niemniej jednak, udostępnianie publikacji na zasadach otwartego dostępu może stanowić wyzwanie dla niektórych autorów. Często wiąże się to z kosztami publikacji, które mogą być ponoszone przez autorów lub ich instytucje. Ponadto, niektórzy badacze obawiają się, że udostępnienie prac otwartej publiczności może wpływać na ochronę ich wyników badań lub wartości ich prac na rynku naukowym.

Otwarty mandat jako rodzaj polityki otwartego dostępu

Otwarty mandat to forma polityki otwartego dostępu, która polega na wprowadzeniu wymogu udostępniania publikacji naukowych przez autorów. W ramach otwartego mandatu, instytucje naukowe lub finansujące badania mogą wymagać, aby autorzy publikowali swoje prace w czasopismach otwartego dostępu lub umieszczali kopie swoich publikacji w repozytoriach otwartego dostępu.

Otwarty mandat ma na celu zwiększenie dostępności i widoczności badań naukowych oraz zachęcenie autorów do udostępniania swoich prac na zasadach otwartego dostępu. Jest to jedna z najskuteczniejszych strategii promowania otwartego dostępu, ponieważ wprowadza wymóg udostępniania prac naukowych przez autorów.

Wiele instytucji naukowych i finansujących badania na całym świecie wprowadza otwarty mandat jako część swojej polityki otwartego dostępu. Przykładem takiej instytucji jest Europejska Rada ds. Badań Naukowych (ERC), która od 2021 roku wprowadza otwarty mandat dla swoich grantobiorców. Oznacza to, że autorzy, którzy otrzymują dofinansowanie od ERC, muszą udostępniać swoje publikacje na zasadach otwartego dostępu.

Innym przykładem jest Uniwersytet Harvarda, który wprowadził politykę otwartego mandatu w 2008 roku. W ramach tej polityki, wszyscy pracownicy naukowi są zobowiązani do umieszczania swoich publikacji w repozytorium instytucji, które jest dostępne publicznie.

Wprowadzenie otwartego mandatu przez takie instytucje ma na celu promowanie i wspieranie otwartego dostępu do badań naukowych oraz wpływa na zmianę kultury publikowania wśród badaczy.

Korzyści otwartego dostępu dla naukowców

Szybki i łatwy dostęp do najnowszych badań i publikacji

Jedną z głównych korzyści, jakie przynosi otwarty dostęp dla naukowców, jest szybki i łatwy dostęp do najnowszych badań i publikacji. Dzięki temu naukowcy mogą śledzić postępy w swojej dziedzinie i być na bieżąco z najnowszymi odkryciami. Otwarty dostęp umożliwia natychmiastowe udostępnianie wyników badań, co jest szczególnie ważne w przypadku badań o dużym znaczeniu dla społeczeństwa.

Ułatwienie śledzenia postępów w dziedzinie badań

Otwarty dostęp do publikacji naukowych pozwala naukowcom na łatwe śledzenie postępów w swojej dziedzinie. Mogą oni zapoznać się z najnowszymi teoriami, eksperymentami i wynikami badań, co pozwala im na poszerzenie swojej wiedzy i skuteczniejsze prowadzenie własnych badań. Dzięki temu naukowcy nie muszą polegać tylko na tradycyjnych źródłach informacji, takich jak konferencje naukowe czy czasopisma, ale mogą korzystać z różnorodnych źródeł dostępnych online.

Możliwość korzystania z aktualnych informacji w prowadzeniu własnych badań

Otwarty dostęp daje naukowcom możliwość korzystania z aktualnych informacji i wyników badań w prowadzeniu własnych projektów badawczych. Mogą oni w łatwy sposób znaleźć i wykorzystać istniejące dane i wyniki, co przyspiesza i ułatwia proces tworzenia nowej wiedzy. Dzięki temu naukowcy mogą uniknąć powielania już wykonanych badań i skupić się na rozwijaniu nowych teorii i eksperymentów.

Dostęp do danych badawczych i materiałów dodatkowych

Otwarty dostęp umożliwia naukowcom dostęp do danych badawczych i materiałów dodatkowych, które są często niezbędne do weryfikacji i replikacji wyników badań. Dzięki temu inni naukowcy mogą samodzielnie sprawdzić poprawność przeprowadzonych eksperymentów i analiz oraz potwierdzić lub obalić wyniki. Otwartość i transparentność w nauce przyczyniają się do zwiększenia jej wiarygodności i zaufania społecznego.

Możliwość weryfikacji wyników badań i replikacji eksperymentów

Otwarty dostęp umożliwia naukowcom weryfikację wyników badań i replikację eksperymentów. Weryfikacja jest ważnym elementem nauki, ponieważ pozwala potwierdzić lub odrzucić wyniki innych badaczy. Replikacja eksperymentów jest istotna w celu sprawdzenia powtarzalności wyników i eliminacji błędów. Otwartość i dostępność danych naukowych umożliwia innym naukowcom na niezależne sprawdzenie wyników, co przyczynia się do podniesienia jakości badań naukowych.

Łatwiejsza współpraca między naukowcami i instytucjami

Otwarty dostęp umożliwia łatwiejszą współpracę między naukowcami i instytucjami. Naukowcy mogą swobodnie dzielić się swoimi wynikami i wiedzą, co sprzyja tworzeniu sieci współpracy i wymiany informacji. Dzięki otwartemu dostępowi naukowcy mogą efektywniej wykorzystywać zasoby i doświadczenie innych badaczy, co przyspiesza proces innowacji i rozwoju.

Szybsze dzielenie się wiedzą i wynikami badań

Otwarty dostęp umożliwia szybsze dzielenie się wiedzą i wynikami badań. Naukowcy mogą publikować swoje prace bez czekania na proces recenzji i opublikowania w tradycyjnych czasopismach. Dzięki temu wiedza jest dostępna dla innych naukowców i społeczeństwa natychmiast po jej powstaniu. Szybkie dzielenie się wynikami badań przyczynia się do przyspieszenia procesu rozwoju nauki i innowacji.

Otwarty dostęp — artykuły polecane

Repozytorium — Wykluczenie cyfrowe — Algorytm ewolucyjny — Business intelligence — Internet — Digitalizacja — Złośliwe oprogramowanie — System informacji przestrzennej — Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu

Bibliografia

• Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (2015), Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce
• Shieber S. (2009), University open-access policies as mandates, The Occasional Pamphlet
• Siewicz K. (2012), Otwarty dostęp do publikacji naukowych, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa
• Suber P. (2009), A field guide to misunderstandings about open access, SPARC open Access Newsletter, nr 132
• Suber P. (2010), Eleventh hour for SCOAP3, SPARC Open Access Newsletter, nr 152
• Suber P. (red.) (2013), Otwarty dostęp, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa

Autor: Karyna Roman