Gospodarka planowa

Gospodarka planowa to scentralizowany system ekonomiczny, w którym główne decyzje i dyspozycje wydawane są przez centralnego planifikatora, którym z reguły jest organ władzy państwowej. Wdrożenie systemu gospodarki planowej osłabia działanie mechanizmu rynkowego oraz ustanawia planowanie ekonomiczne swoistym narzędziem organizacji gospodarki. Idea ta zakłada iż produkcja, jej organizacja oraz struktura planowane są odgórnie i z wyprzedzeniem. Państwo zarządza wszelkimi zasobami ekonomicznymi społeczeństwa w oparciu o plan makroekonomiczny (w przeciwieństwie do gospodarki rynkowej, gdzie jednostki gospodarcze administrują we własnym zakresie jedynie tą częścią zasobów, którą są w stanie nabyć na własność).

TL;DR

Gospodarka planowa to scentralizowany system ekonomiczny, w którym decyzje są podejmowane przez centralnego planistę, zazwyczaj organ państwowy. Gospodarka planowa ma wiele wad, takich jak brak elastyczności i błędne ukierunkowanie produkcji. Decyzje są oparte głównie na potrzebach konsumentów, co utrudnia efektywne gospodarowanie i racjonalne wykorzystanie zasobów. Gospodarka planowana powstała jako rezultat ideologicznej konstrukcji, a jej stosowanie było często narzucone odgórnie.

Charakterystyka gospodarki planowej

Ze względu na fakt, iż w gospodarce planowej rolę naczelnika pełni organ państwowy, jednostki zarządzające gospodarką często tożsame są z ośrodkami władzy państwowej. Rola organów planistycznych ogranicza się głównie do zaplanowania profilu produkcji, określenia jej metod i środków potrzebnych do jej realizacji. Ośrodek gospodarowania (państwo) pełni rolę planisty, zlecając wyspecjalizowanym przedsiębiorstwom transformację danych nakładów (czynników produkcji) przy wykorzystaniu odpowiednich do tego celu środków pracy

W tego typu systemie ekonomicznym istotne znaczenie przypisuje się ustalaniu zadań inwestycyjnych. W zasadzie można przyjąć, iż jest to kreowanie rozwoju gospodarczego. Aprobata oraz koncesjonowanie istotnych inwestycji jest swoistym typem centralnego planowania. Indykatywna planistyka uwzględniająca możliwości produkcyjne gospodarki przyjmuje charakter bodźcowy. Urząd dyspozycji gospodarczej analizuje system ekonomiczny pod względem potencjalnych trendów rozwoju, szans na postęp gospodarczy oraz wymaganych działań inwestycyjnych. Realizacja dyrektywnych zadań zaplanowanych przez centralę często prowadzić może do powstawania deficytu lub strat. Państwo decyduje się na tego typu przedsięwzięcia tylko i wyłącznie w sytuacji gdy są one niezbędne z punktu widzenia przyszłego rozwoju gospodarczego, bądź zaspokojenia potrzeb społecznych lub indywidualnych. Ważne jest, by te zadania były niezbędne oraz osiągalne. Plan centralny obejmuje prace istotne dla rozwoju gospodarczego lub dobrobytu społecznego. W zależności od okoliczności obejmować może jedynie planowanie perspektywiczne, bez ściśle określonych dyrektyw. Dyrektywne planowanie skuteczne jest jedynie w realizacji określonych zadań np. w sferze zbrojeń. Nie jest natomiast efektywnym w sferze całej gospodarki, gdyż sprowadza ją do sztywnych schematów, niczym nie odzwierciedlających rzeczywistości gospodarczej oraz idei przedsiębiorczości.

Wady gospodarki planowej

Słabość gospodarki planowej charakteryzuje się w braku elastyczności oraz błędnym ukierunkowaniu produkcji. Optymalne planowanie powinno polegać m.in. na antycypowaniu przyszłości w oparciu o analizę dynamicznie zmieniającego się otoczenia, by móc elastycznie dopasowywać plany do otaczającej nas rzeczywistości. Wg Z. Narskiego prawidłowe gospodarowanie musi liczyć się z przyszłością, gdyż w przeciwnym wypadku "powstaje sprzeczność między gospodarowaniem dziś i jutro". Plany ekonomiczne, ze względu na swoją skalę, pracochłonność oraz stopień skomplikowania nie mogą być w każdej chwili dowolnie dostosowane do aktualnych warunków gospodarczych

Kryterium podejmowania decyzji opiera się głównie na potrzebach konsumentów. Jest to miara bardzo prymitywna, ciężka do sprecyzowania i kwantyfikacji (w przeciwieństwie do tych wykorzystywanych w gospodarce rynkowej, do których należą m.in. ceny, kursy walutowe czy stopy procentowe). Miara ta dostarcza informacji o zapotrzebowaniu na dobro, nie daje jednak informacji o aktualnej wielkości popytu; nie ustala również które potrzeby są najistotniejsze do zaspokojenia w danym momencie. Gospodarka planowa nie umożliwia efektywnego gospodarowania oraz zaprzecza racjonalnemu wykorzystaniu zasobów J. Huerta de Soto w swoim dziele "Socjalizm, rachunek ekonomiczny i funkcja przedsiębiorcza" ostrzega, iż narzędzie społecznego nacisku jakim jest gospodarka planowa może być czynnikiem hamującym rozwój jednostek poprzez uniemożliwienie im szans na rozwój oraz tłumienie ich przedsiębiorczych zdolności, a co za tym idzie - całkowite obalenie systemu motywacyjnego.

Geneza gospodarki planowej

Gospodarka planowana - w odróżnieniu od gospodarki rynkowej, będącej swoistego rodzaju systemem ukształtowanym na drodze nieustannej ewolucji - powstała jako rezultat próby wcielenia w życie ideologicznej, czysto teoretycznej konstrukcji. Jej ogólny zarys nakreślił K. Marks w drugiej połowie XIX w. Zastosowania jej w praktyce podjęli się bolszewicy po rewolucji z 1917r. na czele z W. I. Leninem. Rozwiązania te, wraz z zakończeniem drugiej wojny światowej, w zmienionej przez Stalina wersji, upowszechniły się w sporej liczbie krajów, lecz w dużej mierze były one narzucone odgórnie

Gospodarka planowa — artykuły polecane

Cele organizacji — Polityka turystyczna — Cechy gospodarki rynkowej — System gospodarczy — Gospodarka centralnie planowana — Plan — System informacji strategicznej — Transformacja — Koncepcje controllingu

Bibliografia

• Bałtowski M. (2009), Gospodarka socjalistyczna w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Cieślik E. (2015), Kraje postsocjalistyczne w globalnych łańcuchach wartości, Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk, Studia Ekonomiczne nr 2
• Ellman M. (1978), The fundamental problem of socialist planning, Oxford Economic Papers, 30(2)
• Huerta de Soto J. (2011), Socjalizm, rachunek ekonomiczny i funkcja przedsiębiorcza, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa
• Milewski R. (red.) (2022), Elementarne zagadnienia ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Monnet E. (2013), Financing a Planned Economy: Institutions and Credit Allocation in the French Golden Age of Growth (1954-1974), SSRN Electronic Journal
• Narski Z. (1993), Alternatywa dla kapitalizmu? Gospodarka sterowana, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
• Piskała K. (2012), Socjalizm jako spisek, Praktyka Teoretyczna, 6
• Samecki W. (1981), Czego można oczekiwać od ekonomii; Systemy ekonomiczne, gospodarka rynkowa, gospodarka planowa; Przed kolejną reformą, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa
• Verdery K. (1996), What Was Socialism, and What Comes Next?, Princeton University Press, Princeton

Autor: Klaudia Siwiec