Alternatywne metody rozwiązywania sporów

Alternatywne metody rozwiązywania sporów ( z ang. Alternative Dispute Resolution, w skrócie ADR) określane są jako szeroki zbiór metod, procesów oraz technik, które wykorzystywane są w celu rozstrzygnięcia sporów oraz osiągnięcia porozumienia pomiędzy ich uczestnikami w sposób nieantagonistyczny, na drodze pozasądowej (Olzacki, 2020).

Geneza ADR

Pojęcie ADR narodziło się w latach siedemdziesiątych XX wieku w Stanach Zjednoczonych i w ciągu zaledwie dekady weszło do powszechnego użycia. Jego definicja ulega regularnym przekształceniom, dostosowując się do zmian w sferze społeczno-gospodarczej, zróżnicowana jest również pod względem geograficznym. W kilku krajach świata podejmowano próby wyparcia oryginalnego terminu przez macierzyste odpowiedniki, jak na przykład MARC (les modes alternatifs de règlement des conflits) i RAD (reglement alternatif des differends) we Francji i Kanadzie, czy AKR (aussergerichtlichen Konfliktregelung) w Niemczech, jednak obszar ich stosowania nie rozprzestrzenił się poza granice pochodzenia (Gmurzyńska, Morek, 2018).

ADR zyskały w ostatnich latach powszechną akceptację zarówno wśród ogółu społeczeństwa, jak i przedstawicieli zawodów prawniczych. Dzięki wykorzystaniu ADR możliwe jest odciążenie wymiaru sprawiedliwości, co pozwala usprawnić działanie sądów i zdjąć z wokandy sprawy niewymagające egzekwowania prawa. Obecnie, alternatywne metody rozwiązywania sporów wykorzystywane są nie tylko jako zamiennik, lecz również jako uzupełnienie postępowania sądowego (Pirie, 2000). Według socjologicznej teorii konfliktów, proces ich rozstrzygania powinien zostać rozpoczęty na możliwie najniższym stopniu formalizacji i instytucjonalizacji, a przejście na kolejny poziom powinien wynikać z wyczerpania możliwości rozwiązania sporu na niższym poziomie (Morawski, 1999).

Alternatywne metody rozwiązywania sporów wykorzystywane są najczęściej w przypadku sporów konsumenckich, ubezpieczeniowych, kadrowych oraz biznesowych (Rule, 2002).

Metody ADR

Trzema podstawowymi metodami alternatywnego rozwiązywania konfliktów są negocjacje, mediacje oraz arbitraż.

Mianem negocjacji można określić proces komunikacji bezpośredniej, mający na celu osiągnięcie porozumienia lub rozwiązanie konfliktu pomiędzy jego uczestnikami. Proces ten angażuje co najmniej dwie strony, których interesy są sprzeczne na jednej lub wielu płaszczyznach (Dąbrowski, 1990). Uczestnictwo w negocjacjach jest dobrowolne i zazwyczaj nie ma trzeciej strony, która ułatwiałaby proces rozwiązywania problemu lub narzucała rozwiązanie.

Mediacja jest zorganizowanym, interaktywnym procesem, w którym bezstronna strona trzecia pomaga stronom sporu w rozwiązaniu konfliktu poprzez wykorzystanie specjalistycznych technik komunikacji i negocjacji. Wszyscy uczestnicy mediacji są zachęcani do aktywnego udziału w procesie. Mediacja skupia się przede wszystkim na potrzebach, prawach i interesach stron. Mediator wykorzystuje szeroki wachlarz technik, aby poprowadzić proces w konstruktywnym kierunku i pomóc stronom w znalezieniu optymalnego rozwiązania. Mediator ma charakter facylitacyjny, ponieważ zarządza interakcją między stronami i ułatwia otwartą komunikację. Mediacja ma również charakter ewaluacyjny, ponieważ mediator analizuje kwestie i odpowiednie normy, powstrzymując się jednocześnie od udzielania stronom nakazowych porad.

Arbitraż jest postępowaniem, w którym spór jest rozstrzygany przez bezstronnego arbitra lub grupę arbitrów, których decyzja jest ostateczna i wiążąca, zgodnie z ustaleniami stron sporu lub zgodnie z przepisami prawa. Jest wykorzystywany najczęściej w sytuacji, gdy uczestnicy sporu nie posiadają wystarczającego przygotowania merytorycznego lub występują zbyt duże różnice w postrzeganiu sytuacji konfliktowej. W odróżnieniu do mediatora, arbiter nie ingeruje w przebieg procesu oraz nie dąży do rozwiązania konfliktu (Bargiel-Matusiewicz, 2014).

Oprócz podstawowych rodzajów alternatywnych metod rozwiązywania sporów istnieją również inne formy ADR (ADR Definitions, 2021):

• Ocena sprawy (Case evaluation): niewiążący proces, w którym strony przedstawiają fakty i kwestie neutralnemu ekspertowi ds. oceny sprawy, który doradza stronom w zakresie mocnych i słabych stron ich stanowisk oraz ocenia, w jaki sposób spór może zostać rozstrzygnięty.
• Wczesna neutralna ocena (Early neutral evaluation): proces, który odbywa się wkrótce po wniesieniu sprawy do sądu. Sprawa jest kierowana do eksperta, który jest proszony o przedstawienie wyważonej i neutralnej oceny sporu. Ocena eksperta może pomóc stronom w ocenie ich sprawy i wpłynąć na zawarcie ugody.
• Ustalenie faktów (Fact-finding): proces, w którym neutralna osoba trzecia, wybrana przez strony sporu lub przez sąd, bada sprawę i składa sprawozdanie lub zeznania w sądzie. Proces ustalania faktów jest szczególnie przydatny do rozstrzygania złożonych sporów naukowych i faktycznych.
• Ustalenie przez biegłego(Expert determination): procedura, w której spór lub różnica zdań między stronami jest przedkładana, za obopólną zgodą stron, jednemu lub kilku biegłym, którzy dokonują ustalenia w przedstawionej im sprawie. Ustalenie jest wiążące, chyba że strony postanowiły inaczej i jest procedurą poufną.
• Rzecznik praw obywatelskich (Ombudsman): osoba trzecia wybrana przez instytucję (na przykład uniwersytet, szpital, korporację lub agencję rządową) do rozpatrywania skarg pracowników, klientów lub wyborców.

Zalety i wady ADR

Najważniejszymi czynnikami przemawiającymi za wykorzystaniem ADR są (Skibińska, 2010):

• niskie koszty bezpośrednie (w porównaniu do kosztów sądowych),
• ograniczenie kosztów pośrednich, takich jak utrata zaufania kontrahentów czy spadek motywacji,
• skrócony czas rozstrzygania sporów,
• większa elastyczność działań,
• dobrowolność,
• mniejsza formalizacja,
• poufność,
• zapobieganie eskalacji konfliktu,
• większy udział stron w rozwiązywaniu konfliktu.

Alternatywne metody rozwiązywania sporów nie powinny być wykorzystywane w przypadku, gdy:

• strony nie działają w dobrej wierze,
• wymagane są proceduralne uprawnienia (np. wydanie nakazu sądowego),
• występuje nierównowaga stron (jedna strona ma wyraźną przewagę nad drugą),
• sprawa dotyczy konfliktów o charakterze kryminalnym,
• konflikt jest nieuświadomiony (strony lub jedna ze stron nie dostrzega sytuacji problemowej),
• rozstrzygnięcie sporu musi być prawnie egzekwowane.

Przyszłość alternatywnych metod rozwiązywania konfliktów - ODR

Globalizacja oraz postęp technologiczny sprzyjają rozwojowi e-handlu oraz e-administracji, a co za tym idzie, rosnącej liczbie sporów powstałych w Internecie. Wraz z potrzebami konsumentów narodziła się nowa gałąź ADR – Internetowe rozwiązywanie sporów (Online Dispute Resolution). Termin ODR bywa stosowany zamiennie z iDR (Internet Dispute Resolution), eADR (Electronic Alternative Dispute Resolution) lub oADR (Online Alternative Dispute Resolution). ODR to dziedzina, która wykorzystuje technologię w celu ułatwienia rozstrzygania sporów między stronami. Pod względem stosowanych metod, ODR jest często postrzegane jako internetowy odpowiednik alternatywnych metod rozwiązywania sporów (ADR). ODR może jednak również uzupełniać te tradycyjne sposoby rozwiązywania sporów poprzez zastosowanie innowacyjnych technik i technologii internetowych w procesie (Mania, 2010).

ODR to szeroka dziedzina, która może być stosowana do szeregu sporów: od sporów międzyludzkich, w tym sporów konsumenckich (C2C/B2C), po spory sądowe i konflikty międzypaństwowe. Chociaż zastosowanie ODR nie jest ograniczone do sporów wynikających z transakcji internetowych pomiędzy przedsiębiorcami i konsumentami (B2C), jest ono szczególnie skuteczne na tej płaszczyźnie. Wykorzystanie tego samego kanału (sieci internetowej) do rozwiązywania sporów w handlu elektronicznym jest bardzo efektywnym rozwiązaniem, tym bardziej, że strony w nim uczestniczące znajdują się zwykle daleko od siebie (Bygrave, 2002).

Obecnie, proces ODR podlega stopniowej automatyzacji. Wiele serwisów oferuje wykorzystanie zaawansowanych programów komputerowych, które zastępują neutralną osobę trzecią i wspierają proces podejmowania decyzji (Rabinovich-Einy, Katsh, 2012).

Bibliografia

• Bargiel-Matusiewicz, K. (2014), Negocjacje i mediacje, PWE, s. 44
• Bygrave L. (2002), Online Dispute Resolution – What It Means For Consumers, Sydney
• Dąbrowski P.J (1990), Praktyczna teoria negocjacji, SORBOG, s. 9
• Electronic Guide to Federal Procurement ADR (2021), Interagency Alternative Dispute Resolution Working Group
• Gmurzyńska E. Morek.R. (2018), Mediacje. Teoria i praktyka, Wolters Kulwer, Warszawa, s. 27-28
• Mania K. (2010), ODR (Online Dispute Resolution)– podstawowe zagadnienia, „ADR. Arbitraż i Mediacja”, Nr 1(9), s. 73-75
• Morawski, L. (1999), Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, Warszawa, s.192
• Olzacki K. (2020), Wykorzystanie alternatywnych metod rozwiązywania sporów (ADR) w kształtowaniu stosunków międzynarodowych w XXI w., „Alcumena” Nr 4(4), s. 67-68
• Pirie A.J. (2000), Alternative dispute resolution : skills, science, and the law, Irwin Law, Toronto
• Rabinovich-Einy O., Katsh, E. (2012), Technology and the Future of Dispute System Design, "Harvard Negotiation Law Review"
• Rule C. (2002), Online Dispute Resolution for Business: B2B, E-commerce, Consumer, Employment, Insurance and Other Commercial Conflicts, Jossey-Bass
• Skibińska M. (2010), Zalety i wady mediacji jako sposobu rozwiązywania sporów cywilnych, „ADR. Arbitraż i Mediacja” Nr 3 (11), s. 102-109

Autor: Klaudia Karaś