Społeczeństwo obywatelskie

Pojęcia społeczeństwa obywatelskiego wywodzi się od filozofii politycznej Arystotelesa, który w "Polityce" zdefiniował pojęcie obywatela jako kogoś, kto jednocześnie rządzi i jest rządzony. To, co wyróżnia człowieka to jego rozumność, która jednocześnie sprawia, że jest on z natury wolny, a więc także czynny. Czynny charakter człowieka przejawia się w tym, że jest on istotą społeczną biorącą aktywny udział w życiu politycznym państwa. Obywatel kieruje się w działaniu i decydowaniu dobrem wspólnoty państwowej, co wymaga poświęcenia interesów własnych.

W wyniku długoletnich procesów historycznych powoli wykształcały się instrumenty i mechanizmy umożliwiające wpływanie obywateli na politykę państwa i kontrolowanie władców. Właściwym okresem rozwoju koncepcji społeczeństwa obywatelskiego stała się epoka Oświecenia. Pod wpływem oświeceniowej myśli politycznej powstawały pierwsze konstytucje gwarantujące podstawowe prawa człowieka. Oczywiście, te pierwsze działania i akty były znacznie ograniczone w porównaniu z dzisiejszym pojmowaniem wolności i praw, jednak stanowiły istotny krok w upowszechnieniu wśród społeczeństwa postaw obywatelskich. Wraz z następującą w kolejnych latach demokratyzacją ustrojów idea społeczeństwa obywatelskiego stała się coraz bardziej powszechna.

Na przełomie XIX i XX wieku zlikwidowano dotychczasowe cenzusy oraz przyznano prawa obywatelskie kobietom, przez co krąg osób pragnących czynnie uczestniczyć w życiu politycznym znacznie się poszerzył. Po II wojnie światowej w państwach Europy Środkowej i Wschodniej pojęcie społeczeństwa obywatelskiego rozumiano jako wyraz sprzeciwu wobec systemu komunistycznego. W tamtym czasie terminem społeczeństwa obywatelskiego określano wyłaniające się niezależne od władzy zrzeszenia obywatelskie. Wraz z kształtowaniem się w tych państwach demokracji zmieniało się także pojmowanie roli i znaczenia społeczeństwa obywatelskiego.

Określenie najpełniejszej definicji społeczeństwa obywatelskiego stało się przedmiotem rozważań i sporów wielu prac naukowych. Pomimo wielości różnych spojrzeń na społeczeństwo obywatelskie, wskazać można na takie jego cechy, które stały się wspólne dla większości koncepcji. Społeczeństwo obywatelskie jest częścią pewnego ogólnie zarysowanego obszaru relacji społecznych tworzoną dobrowolnie przez niezależne, współdziałające ze sobą organizacje, grupy i jednostki. Stanowią one strukturę od państwa oddzielną, autonomiczną, aczkolwiek z państwem mocno powiązaną gdyż pełnią szczególną rolę łącząc poszczególne jednostki z państwem. W takim aspekcie społeczeństwo obywatelskie pozwala na realizację celów i zaspakajanie pragnień tworzących go obywateli, stanowiąc jednocześnie przeciwwagę dla władzy państwowej. Nie każde społeczeństwo nazwać można mianem obywatelskiego. W społeczeństwie obywatelskim jednostki nie tylko są świadome, że realizacja własnego interesu wymaga współpracy z innymi, ale także kierują się zasadami dobrowolności i solidarności oraz przekonaniem, że dobro indywidualne zależy od dobra wspólnego.

TL;DR

Społeczeństwo obywatelskie to forma społeczna, w której jednostki działają dobrowolnie i współpracują, kierując się zasadami solidarności i dobrem wspólnym. W Polsce historia i brak instytucji pośredniczących między władzą a obywatelami osłabiły społeczeństwo obywatelskie. Po II wojnie światowej ruchy opozycyjne wobec systemu komunistycznego wymusiły rozwój niezależnych instytucji. Po 1989 roku brak walki z władzą i brak umiejętności współpracy doprowadziły do podziału i spadku aktywności społecznej. Pojawia się również społeczeństwo sieciowe, które opiera się na globalnej komunikacji i wolności słowa. Jest to przyszłość dla funkcjonowania jednostki.

Społeczeństwo obywatelskie w Polsce

Obecny kształt społeczeństwa obywatelskiego w Polsce jest w dużej mierze zdeterminowany historią naszego państwa. Podziały stanowe, brak instytucji pośredniczących między stanami a władzą państwową, czy też nieumiejętność współpracy dla dobra wspólnego doprowadziło w XVIII wieku do upadu państwa oraz znacznego osłabienia społeczeństwa. Po utracie przez Polskę niepodległości koncentrowano się raczej na działaniach mających na celu odzyskanie samodzielności państwa. Wyzwania stojące przed nowo odrodzonym państwem po odzyskaniu przez Polskę niepodległości znacznie wzmocniły rolę władzy państwowej. Początkowo tylko pojedyncze osoby, ale z czasem całe grupy ludzi zaczęły zauważać własne interesy i nowe drogi ich realizacji pozostające poza instytucją państwa. W kolejnym okresie władze komunistyczne nie sprzyjały spontanicznemu organizowaniu się ludzi, zachęcały natomiast do uczestnictwa w organizacjach pozostających pod kontrolą partii rządzącej. W takich realiach pod wpływem rosnącego niezadowolenia społeczeństwa rozpoczęła się budowa niezależnych instytucji, głównie stowarzyszeń obrony praw obywatelskich czy interesów pracowniczych. Wspólne idee, wartości i żądania wobec władz połączyły różne grupy społeczne w ruch zorganizowany w strukturach organizacji pracowniczych, NSZZ Solidarności, a także Kościoła Katolickiego. Polskie społeczeństwo obywatelskie lat 70' i 80' powstało nie obok lecz przeciwko niemu. Ludzie postrzegali rolę społeczeństwa obywatelskiego jako opozycyjną wobec państwa, mającą głównie na celu ograniczenie władzy państwa nad społeczeństwem i jednostką. Takie społeczeństwo bywa nazywane ułomnym społeczeństwem obywatelskim, gdyż zamiast na niezależności i współistnieniu z państwem, opiera się na działalności wymierzonej przeciwko władzy państwowej. Po zmianach roku 1989 wierzono, że społeczeństwo obywatelskie z lat 80' przetrwa w demokratycznej Polsce. Szybko okazało się, że w sytuacji braku konieczności walki z władzą koncepcja społeczeństwa obywatelskiego tamtego okresu przestała być aktualna. Niedługo potem różnice poglądów i celów oraz nieumiejętność uzgadniania wspólnych programów doprowadziła do podziału "Solidarności" na wiele słabych partii. Brak umiejętności współpracy, ciągłe spory na arenie politycznej oraz szerząca się korupcja nie zostały niezauważone przez obywateli. W warunkach przemian ustrojowo-gospodarczych i surowych zasad wolnorynkowych aktywność społeczna i udział obywateli w życiu publicznym zaczęły spadać. Doskonałym przykładem braku zainteresowania ludzi kształtem i przyszłością państwa jest, pomimo kampanii pro frekwencyjnych, ciągle zbyt niski procent Polaków biorących udział w wyborach. Reforma samorządowa także nie przyczyniła się do ożywienia więzi lokalnych. Obecnie temat budowy w Polsce społeczeństwa obywatelskiego jest szeroko poruszany. Powstało wiele organizacji i programów promujących czynny udział obywateli w życiu społecznym.

Społeczeństwo sieciowe - globalne społeczeństwo obywatelskie

Jak sama nazwa wskazuje, aby istniał społeczeństwo sieciowe potrzebna jest sieć- internet. Każdemu z nas ciężko jest wyobrazić sobie społeczeństwo w którym nie ma żadnych granic, jednak w sieci tych granic nie ma, kurczą się i rozszerzają w uzależnieniu od naszych interesów, oczekiwań. Dynamika społeczna, która skupia się wokół sieci prowadzi do tego, iż zanika stabilna forma organizacji społecznej. W tym rodzaju społeczeństwa obywatelskiego relacje między obywatelami nie są uwarunkowane terytorialnie, mają one charakter globalny. Społeczeństwo sieciowe posiada dwie główne cechy. Pierwsza cecha polega na tym iż w sieci bardzo łatwo jest znaleźć swoje miejsce. Drugą charakterystyczną cechą jest to, że w sieci istnieje pozioma komunikacja, której podstawową cechą jest wolność słowa. Konsekwencją tego jest zmiana wzorców w komunikacji międzyludzkiej. Wymierają tradycyjne formy komunikowania się, są one zastępowane przez komunikacje w internecie. Spotkania twarzą w twarz zamieniane są na spotkania przed monitorami. Umożliwia to powstawanie społeczności z całego świata, nie ogranicza nas obszar, to znaczy, że w danym społeczeństwie sieciowym mogą partycypować ludzie z różnych zakątków świat. Tradycyjnie, każe społeczeństwo było oparte na wartościach oraz stylu i organizacji życia. Sieci są budowane przez strategie i wybory osób. Dzięki temu możemy mówić o powstaniu tak zwanej globalnej formy rodziny światowej. Od rodzin jednonarodowych różnią się kilkoma czynników: składem, paszportem, językiem którym się porozumiewają. Można zatem stwierdzić, że społeczeństwa sieciowe to świetny sposób wymiany informacji oraz przyszłość dla funkcjonowania jednostki (Pietrzak E. 2014 s. 233-238)

Społeczeństwo obywatelskie — artykuły polecane

Kultura narodowa — Demokracja pośrednia — Społeczeństwo — Samoorganizacja — Kolektywizm — Organicyzm — Czwarta władza — Anarchia — Ubóstwo

Bibliografia

• Krauz-Mozer B. (2006) Czas społeczeństwa obywatelskiego: między teorią a praktyką, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków
• Markowski G. (2015), Rozwój sektora organizacji pozarządowych w Polsce po 1989 r., Warszawa, s. 60-75
• Olejniczak P. (2015), Partycypacja społeczna jako podstawa społeczeństwa obywatelskiego, Prace Naukowe WWSZIP, nr 31
• Osiatyński W. (2004), Rzeczpospolita obywateli, Rosner&Wspólnicy, Warszawa
• Pietrzak E. (2014), Ku globalnemu społeczeństwu obywatelskiemu. Transgresje idei, Warszawa

Autor: Marta Wróblewska, Jakub Musiał