Przedsiębiorstwo jako wiązka kontraktów

Przedsiębiorstwo jako wiązka kontraktów
Polecane artykuły
Teoria agencji Etapy outsourcingu - Przekazanie zadań usługodawcy Etapy outsourcingu - Określenie warunków umowy Outsourcing strategiczny Outsourcing kontraktowy Umowa outsourcingowa Niekompletność kontraktów Granice przedsiębiorstwa Outsourcing

Podejście takie nawiązuje do teorii kosztów transakcyjnych R. Coase, a wśród prekursorów można wyróżnić A. Alchiana i H. Demsetza, którzy przedstawili swoją koncepcję min. w artykule pt. Production, Information Costs and Economic Organization [1972]. Ujęcie przedsiębiorstwa jako zbiorowości kontraktów stanowi także uzupełnienie jednej z zasadniczych niedoskonałości teorii kosztów transakcyjnych podkreślanych zwłaszcza przez O. Williamsona polegającej na indywidualnym traktowaniu poszczególnych transakcji w przedsiębiorstwie, bez uwzględnienia zależności występujących pomiędzy nimi. Warto uzupełnić, że do niedoskonałości teorii kosztów transakcyjnych akcentowanych przez O. Williamsona [1998] należą również: uproszczenie modeli, trudności pomiaru, związana z tym nadmierna swoboda interpretacji, jak również nadmierny instrumentalizm (związany z założeniem racjonalności działań człowieka bez dostatecznego uwzględnienia czynników ograniczających racjonalność) [O. Williamson, 1998, s. 392 - 395]. Ujęcie przedsiębiorstwa jako zbiorowości kontraktów związane jest także z akcentowaniem wpływu zawieranych transakcji na efekty działalności.

Wspomniani autorzy A. Alchian i H. Demsetz w swojej pracy zwrócili uwagę na zasadnicze cechy odróżniające relacje pomiędzy przedsiębiorcą a zaangażowanymi przez niego właścicielami czynników produkcji od relacji pomiędzy przedsiębiorcą a klientem na rynku. pomimo że pomiędzy przedstawionymi relacjami występują pewne podobieństwa, to jednak wśród zasadniczych cech wyróżniających pierwszy z wymienionych typów relacji zaakcentowano zespołową pracę właścicieli czynników produkcji (team work, team production) oraz centralną pozycję jednej osoby nawiązującej umowy, rozwiązującej umowy oraz dokonującej zmian warunków współpracy z właścicielami zasobów wykorzystywanych jako nakłady. Funkcję tę pełni przedsiębiorca (określany jako contractual agent), który nie jest jednak traktowany jako przełożony dysponujący kompetencjami wydawania poleceń i dyscyplinowania. Jego rola polega przede wszystkim na koordynacji współpracy wspomnianych właścicieli nakładów [A. Alchian, H. Demsetz, 1972, s. 778]. Należy także zwrócić uwagę na szczegółowy zakres uprawnień, jakie przedsiębiorca - koordynator powinien posiadać: [T. Gruszecki, 2002, s. 269]:

• prawo do rezydualnej nadwyżki (resztowej, pozostającej po pokryciu wszystkich zobowiązań),
• możliwość obserwacji i kontroli wykorzystania nakładów przez każdego z uczestników pracy zespołowej,
• wyłączne prawo do zawierania umów o wykorzystanie czynników produkcji w przedsiębiorstwie,
• możliwość zmian składów osobowych zespołów,
• możliwość przekazania wymienionych powyżej uprawnień innym osobom (np. w warunkach rozdzielenia własności i zarządzania związanego z zatrudnianiem przez właścicieli menedżerów spoza przedsiębiorstwa - zawarcie odpowiedniej umowy), które w tradycyjnym ujęciu przedsiębiorstwa zarządzanego przez przedsiębiorcę - właściciela reprezentują jego prawo własności.

Prezentowane uprawnienia można uznać jako podstawowe, odróżniające pozycję przedsiębiorcy w porównaniu z pozyskanymi przez niego właścicielami nakładów pracy.

W ujęciu przedsiębiorstwa jako wiązki kontraktów szczególną rolę odgrywają relacje pomiędzy przedsiębiorcą - koordynatorem a jednostkami, z którymi zawarte zostały kontrakty. Wśród kontraktów występują najczęściej takie, w których ilość i zakres przedmiotowy postanowień są znacznie zredukowane, czego przykładami są np. umowy o pracę. W warunkach współpracy z innymi jednostkami, oferującymi swoje produkty na rynku występują jednak także inne, rozbudowane, szczegółowe kontrakty, w których uwzględnione zostają warunki współpracy dostosowane do indywidualnych potrzeb nabywcy. Uwzględniając także wymienione dotychczas uprawnienia przedsiębiorcy, w tym zwłaszcza dotyczące możliwości rozdzielenia własności i zarządzania jako odrębny typ kontraktu należy wyróżnić kontrakt menedżerski. Na podstawie takich kontraktów każda jednostka (np. pracownik) za pewne wynagrodzenie (stałe lub zmienne) zgadza się przestrzegać w uzgodnionym zakresie poleceń przedsiębiorcy. Zgodnie z opinią R. Coase istota tej umowy polega na określeniu granic władzy przedsiębiorcy, w których może on zarządzać wykorzystaniem wspomnianych zasobów [R. Coase, 1988, s. 39].

Nie bez znaczenia w ramach prezentowanego podejścia pozostają także relacje pomiędzy jednostkami, których działalność koordynowana jest przez przedsiębiorcę. Problematykę zależności pomiędzy kontraktami podjęli min. w swojej pracy J. J Laffont oraz D. Martimort [1997]. Autorzy zwrócili uwagę, że asymetria informacji, wywołująca często potrzebę ingerencji jednostki monitorującej wykonanie zadań ujętych w kontraktach, a także rozbieżność interesów pomiędzy stronami kontraktów mogą skutkować pojawieniem się kontraktów, które można określić mianem kontraktów domniemanych pomiędzy wykonawcami zaangażowanymi przez przedsiębiorcę (z ang: side contracts) aby realizować własne cele, zamiast skupiania wysiłków na realizacji celów przedsiębiorstwa [J. J. Laffont, D. Martimort. 1997, s. 202]. Pojawienie się takich zjawisk może dotyczyć przede wszystkim relacji pomiędzy działającymi na rynku jednostkami, z którymi rozpatrywany przedsiębiorca podjął współpracę. Prawdopodobieństwo ich powstawania jest jednak zredukowane dzięki roli przedsiębiorcy jako koordynatora działań wszystkich wykonawców, co utrudnia komunikację pomiędzy wykonawcami.

Wśród istotnych argumentów uzasadniających celowość rozpatrywania przedsiębiorstwa jako zbiorowości kontraktów wyróżnić należy przede wszystkim:

• zawieranie wewnątrz przedsiębiorstwa umów, których postanowienia nie regulują wszystkich praw i obowiązków stron, czego przykładem może być umowa o pracę,

możliwość wystąpienia postaw polegających na przerzucaniu nadmiernych obciążeń na drugą stronę umowy lub też wykorzystywania własnej pozycji dla przejmowania korzyści,

• zawarcie umowy zazwyczaj wiąże się z zagrożeniem, że ujęte w niej postanowienia nie będą respektowane przez drugą stronę, co wpłynie na wyniki działalności strony poszkodowanej,

możliwość potraktowania zakresów postanowień i treści umowy jako jednego z elementów oceny współpracy,

• zróżnicowanie wpływu poszczególnych kontraktów (umów) zawieranych w działalności przedsiębiorstwa na wykorzystanie posiadanych zasobów.

Pomimo, że wśród wyróżnionych argumentów pierwszy dotyczy zawierania umów o zredukowanych zakresach zagadnień wewnątrz przedsiębiorstwa, to należy zwrócić uwagę, że pozostałe dotyczą również współpracy przedsiębiorstw podejmowanej zwłaszcza w warunkach ich dążenia do specjalizacji. Tracąc samowystarczalność jednostki wyspecjalizowane często w realizacji pojedynczych funkcji (wytwarzanie, logistyka, obsługa informatyczna) integrują działania ingerując głęboko w strukturę organizacyjną partnerów. Powstałe zależności mają charakter zbliżony do relacji pomiędzy właścicielami zasobów wykorzystywanych jako nakłady w działalności przedsiębiorstwa.

TL;DR

Artykuł przedstawia podejście przedsiębiorstwa jako zbiorowości kontraktów, oparte na teorii kosztów transakcyjnych. Autorzy podkreślają role przedsiębiorcy jako koordynatora i właściciela, a także znaczenie kontraktów menedżerskich. Omawiane są także problemy asymetrii informacji i kontraktów domniemanych. Artykuł argumentuje, że przedsiębiorstwo jako zbiorowość kontraktów ma wiele zalet, m.in. umożliwiające ocenę współpracy i zróżnicowanie wpływu kontraktów na wykorzystanie zasobów.

Bibliografia

• Alchian A. A., Demsetz H., Production, Information Costs and Economic Organization, The American Economic Review, vol. 62, is. 5, 1972
• Gruszecki T., Współczesne teorie przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002
• Laffont J. J., Martimort D., The Firm as a Multicontract Organization, Journal of Economics & Economics Strategy, vol. 6, no. 2, 1997
• Williamson O., Instutycje ekonomiczne kapitalizmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998

Autor: Tomasz Małkus