Gospodarka centralnie planowana

Gospodarka centralnie planowana
Polecane artykuły
Gospodarka mieszana Interwencjonizm Polityka turystyczna Gospodarka rynkowa Centralne planowanie Cechy gospodarki rynkowej Turbokapitalizm System gospodarczy Etatyzm

Gospodarka centralnie planowana jest to gospodarka oparta na dominacji państwowej własności czynników produkcji i kierowania przez biurokrację państwową, głównie za pomocą różnego typu wskaźników wynikających z planu centralnego. Pojęcie gospodarki centralnie planowanej odnoszone jest do gospodarki krajów, tzw. realnego socjalizmu, a więc krajów rządzonych przez partię typu komunistycznego (M. Tymiński 2002).

Podstawowe założenia tej gospodarki wywodzą się z marksistowskiej wizji komunizmu. Wyrosła ona przede wszystkim z totalnej krytyki kapitalizmu.

Zasadnicze cechy gospodarki centralnie planowanej, inaczej zwanej systemem nakazowo-rozdzielczym:

• monoteistyczny ład społeczny- struktura tego systemu wyróżniała centrum polityczne (układ naczelnych władz partyjnych) następnie władze państwową (Sejm i Rada Państwa) oraz administrację państwową szczebla centralnego (rząd, ministerstwa, różnego rodzaju centralne urzędy),

• dominacja państwowej własności czynników produkcji- państwowa własność dominowała we wszystkich dziedzinach gospodarki. W sensie formalnym i prawnym właścicielem środków produkcji skupionych w tzw. sektorze państwowym było państwo. Własność państwowa powstała wskutek nacjonalizacji większych prywatnych przedsiębiorstw i majątków ziemskich. Własność tę oraz własność spółdzielczą traktowano oficjalnie jako dwie formy własności społecznej, przy czym własność państwowa miała stanowić formę "wyższą", a spółdzielcza "niższą" (zakładano, że własność spółdzielcza wykorzystywana była w interesie tylko jednej grupy, a państwowa w interesie całego społeczeństwa). Jeżeli chodzi o własność prywatną to występowała ona w formie tzw. własności drobnotowarowej. Obejmowała ona ziemię i inne czynniki produkcji, skupiona była w indywidualnych gospodarstwach rolnych oraz niewielkich przedsiębiorstwach i zakładach produkcyjnych, rzemieślniczych, usługowych,
• centralne planowanie i zarządzanie gospodarką- bardzo silna centralizacja decyzji gospodarczych, istotne decyzje ekonomiczne zapadały na szczeblu centralnym. Obowiązywał hierarchiczny charakter planu i pionowy układ powiązań między różnymi organizacjami oraz nakazowy sposób przekazywania decyzji. Zadania ujęte w planie musiały być traktowane przez inne podmioty gospodarcze jako obowiązkowe do wykonania. Dominowało planowanie rzeczowe nad planowaniem finansowym. Plan powstał przede wszystkim w wielkościach naturalnych (fizycznych). Kategorie towarowo-pieniężne (ceny, koszty, rentowność) w sferze stosunków pomiędzy szczeblem centralnym a przedsiębiorstwami oraz między samymi przedsiębiorstwami odgrywały role bierną w tym sensie, że nie wpływały na aktyw wyboru dokonywane przez przedsiębiorstwa,
• nierynkowa alokacja zasobów- to rozdział surowców, materiałów, dewiz, środków inwestycyjnych, kredytowych, a w dużej mierze także dóbr i usług konsumpcyjnych. Alokacja zasobów kształtowała się pod wpływem subiektywnych ocen polityków gospodarczych i procedur przetargowych między różnymi grupami nacisku,
• gospodarka niedoborów- niedobory były wszechobecne, dotyczyły zarówno czynników produkcji, jak i przedmiotów spożycia. Istotną przyczyną niedoborów było to, że przedsiębiorstwa napotykały tzw. "łagodne" ograniczenie pieniężno-budżetowe. Wyrażało się to w tym, że:
• ceny nie miały charakteru zewnętrznego wobec przedsiębiorstw, co znaczy, że miały one na nie wpływ, mogły nimi manipulować i ukrywać w nich marnotrawstwo,
• system podatkowy był łagodny, wobec przedsiębiorstw stosowano ulgi, odroczenia i zwolnienia podatkowe,
• państwo udzielało bezzwrotnych dotacji przedsiębiorstwom,
• banki udzielały organizacjom gospodarczym kredyty nawet w sytuacji, gdy nie było gwarancji, iż będą one w stanie zwrócić pożyczki z własnych przychodów.

Słabości systemu

Istnienie łagodnego ograniczenia pieniężno-budżetowego sprawiło, że przedsiębiorstwa nie musiały walczyć o przetrwanie i rozwoju, które gwarantowane były przez państwo i nie zależały od realizowanej rentowności.  Słabością systemu nakazowo-rozdzielczym było to że system:

• nie zapewniał prawidłowej alokacji zasobów gospodarczych, tzn. nie skłaniał do racjonalnego wykorzystania czynników wytwórczych i obniżki kosztów,
• okazał się całkowicie nieelastyczny z punktu widzenia dostosowania produkcji do struktury potrzeb odbiorców,
• nie był zdolny do absorbowania informacji,
• nie sprzyjał osiąganiu równowagi gospodarczej,
• hamował widoczny sposób oddolną inicjatywę i kreowanie siły tkwiącej w społeczeństwie,
• wywoływał tendencje do ukrywania rezerw przez podmioty gospodarcze,
• prowadził do nadmiernego rozrostu administracji gospodarczej i biurokracji partyjno-państwowej,
• uniemożliwiał w praktyce jakąkolwiek demokrację.

Zalety systemu

System nakazowo-rozdzielczy posiadał jedną mocną stronę, tzw. wysoką selektywność, czyli zdolność do koncentracji ograniczonych zasobów na szczeblu centralnym, a następnie ich rozdział między cele uznane za najważniejsze.

Bibliografia

• Buczyńska T., (2007), Mikroekonomia, Wydawnicwto Szkolne PWN, Łódź
• Kochan J., (2013), Socjalizm, Wydawnictwo Naukowe Scholar Sp. z o.o
• Tymiński M., (2002), Malwersacje w przedsiębiorstwach socjalistycznych w Polsce (1950-1970), 'Dzieje Najnowsze', nr 4

Autor: Aleksandra Noga