Ubóstwo

Ubóstwo
Polecane artykuły
Wykluczenie społeczne Nierówności społeczne Społeczeństwo obywatelskie Państwo opiekuńcze Wartości określające jakość życia Wskaźnik rozwoju społecznego Badanie Geerta Hofstede Ekonomia rozwoju Agenda 21

Ubóstwo – nauki społeczne wyróżniają ubóstwo absolutne i ubóstwo względne.

Ubóstwo absolutne dotyczy podstawowych warunków, które muszą zostać spełnione, aby jednostka mogła przeżyć i zachować zdrowie. W tym ujęciu ubóstwo to:

• brak podstawowych środków do życia
• odpowiedniej ilości pożywienia,
• schronienia, ubrania.

O każdym człowieku, który żyje głodny, nie ma dachu nad głową oraz ubrania – bez względu na szerokość geograficzną czy wiek można powiedzieć, że jest ubogi. Ubóstwo absolutne dotyka najczęściej obywateli państw rozwijających się.

Ubóstwo względne mierzy się w odniesieniu do ogólnego standardu życia w danym społeczeństwie. Według tego podejścia ubóstwo definiuje się kulturowo i dlatego nie należy go mierzyć jednakową miarą, bo ludzie nie wszędzie mają jednakowe potrzeby. Jedną z podstawowych technik pomiaru ubóstwa jest wyznaczanie granicy ubóstwa na podstawie cen produktów niezbędnych do życia w danym kraju. Za ubogie uznaje się te gospodarstwa domowe, których dochód kształtuje się poniżej tej granicy. Globalny wzrost poziomu życia sprawia, że normy ubóstwa względnego ulegają stopniowo zmianie. Np. samochód, lodówka, telefon kiedyś były dobrami luksusowymi, a dziś w większości społeczeństw uprzemysłowionych stanowią niezbędny warunek pełnego, aktywnego życia. Sposób definiowania ubóstwa i metody jego pomiaru mają wpływ na sposób tworzenia programów, formułowanych przez politykę społeczną, nakierowanych na politykę ograniczenia ubóstwa. Kategoria ta jest zmienna w czasie i zróżnicowana terytorialnie. Sytuacja materialna gospodarstw domowych, która obecnie kwalifikuje je do sfery ubóstwa, na pewno nie powodowałaby takiej klasyfikacji kilkadziesiąt lat temu. Jednocześnie ci, którzy są uważani za ubogich w krajach Europy Zachodniej mają wielokrotnie lepszy status materialny niż np. mieszkaniec Indii.

Definicja ubóstwa przyjęta przez Radę Ministrów EWG w 1975 r. mówi, że "ubóstwo odnosi się do osób, rodzin lub grup osób, których środki są ograniczone w takim stopniu, że poziom ich życia obniża się poza akceptowane minimum w kraju zamieszkania (Kordos, Ochocki, 1993)”.

Przyczyny ubóstwa

Szczególnie zagrożeni ubóstwem są ludzie w trudnej sytuacji życiowej lub dyskryminowani pod różnymi względami. Przyczyn ubóstwa należy się doszukiwać w samej jednostce lub strukturalnych mechanizmach społecznych. Jednostka jest winna swojej biedzie bo nie umie się przystosować, bo jest patologiczna.

Ubogi to człowiek nie radzący sobie w społeczeństwie z powodu braku umiejętności, kondycji psychicznej czy fizycznej, motywacji czy zdolności. Istnieje teoria, która mówi, że ubóstwo to styl życia oraz przekonania i poglądy osób biednych. "Teorię tego rodzaju rozwijał Charles Murray (1984; wyd. Pol. 2001). Uważa on, że istnieją ludzie, którzy zamiast próbować swoich sił na rynku pracy, wolą żyć wyłącznie z pomocy społecznej. Powstanie państwa opiekuńczego ukształtowałoby jego zdaniem subkulturę, która niszczy ambicje i samodzielność. Różnicuje ludzi, którzy powinny przyjąć odpowiedzialność za swoje ubóstwo, od ludzi ubogich nie ze swojej winy – wdów, wdowców, sierot, niepełnosprawnych. Przyczyny ubóstwa tkwią też, jego zdaniem, w ogólnych procesach społecznych, którym jednostki nie są w stanie stawić czoła. O podziale dóbr w społeczeństwie decydują np. klasa, płeć, przynależność etniczna, pozycja zawodowa, wykształcenie. Jednym z pionierów takiej klasyfikacji przyczyn ubóstwa był Richard H. Tawney. Uważał on ubóstwo za jeden z wymiarów nierówności społecznej. Skrajne ubóstwo doprowadza biednych do walki o przetrwanie, podczas gdy skrajne bogactwo rozpieszcza bogatych. Oba te zjawiska są złe, natomiast sednem walki z ubóstwem ma być ograniczenie strukturalnych nierówności społecznych. Należy podjąć działania na rzecz bardziej wyrównanego rozkładu dochodu i zasobów w społeczeństwie. Przywróceniu równowagi ekonomicznej w społeczeństwie winny służyć dodatki rodzinne, minimalna stawka za godzinę pracy i gwarantowany poziom dochodu dla rodzin.

Badania ubóstwa w Polsce

Pierwsze próby pomiaru ubóstwa podejmowane były w latach dwudziestych XX wieku. Dotyczyły w głównej mierze warunków życia wybranych grup ludności szczególnie zagrożonych ubóstwem. W badaniach tych zajmowano się wybranymi obszarami ubóstwa, takimi jak: dochody, wyżywienia, warunki mieszkaniowe, opierając się na badaniach budżetów rodzinnych. Ze względu na małą liczbę przeprowadzonych badań ich wyniki nie umożliwiał oceny zasięgu i głębokości ubóstwa. Badania dochodów rodzin prowadzone były przez Główny Urząd Statystyczny oraz Instytut Rozwoju Społecznego.

Po II wojnie światowej badania budżetów rodzinnych zostały wznowione przez Główny Urząd Statystyczny już w 1945 r. Z czasem zwiększano zakres próby gospodarstw domowych objętych obserwacja oraz udoskonalano metodologię samych badań. Badania te nie dotyczyły tylko ubóstwa, ale również na ich podstawie możliwa była analiza porównawcza poszczególnych obszarów warunków życia różnych grup społeczeństwa. W badaniach statystycznych w Polsce do lat siedemdziesiątych nie używano terminu "ubóstwo”. Określano natomiast "sfery niedostatku” lub "zróżnicowania materialnego ludności”.

Od raku 1960 GUS podjął okresowe badania warunków życia ludności na szerszą skalę, w których uwzględniono zagadnienie ubóstwa. Oprócz badań wybranych obszarów warunków bytu gospodarstw domowych poruszano także zagadnienia w zakresie minimum socjalnego i kategorii pochodnych. Na początku lat osiemdziesiątych szybciej zaczęto badać te obszary. W 1981 r. po pierwszy raz podano do wiadomości oficjalne obliczenia minimum socjalnego, dokonane w instytucie Pracy i Spraw Socjalnych, co było bezpośrednio powiązane z odpowiednimi zapisami w Porozumieniu Sierpniowym w 1980 r. Minimum socjalne jest wyznaczane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych do chwili obecnej. Transformacja ustrojowa w Polsce w 1989 r. spowodowała znaczące zmiany w podziale dochodów pomiędzy grupami społeczno-ekonomicznymi ludności oraz pogorszenie się sytuacji materialnej wielu grup społecznych. Powiązanie szybkich zmian społeczno-gospodarczych ze zniesieniem cenzury badań nad ubóstwem spowodowało przyspieszenie prac nad tym zjawiskiem.

Ubóstwo a przestępczość

Najczęściej łączonymi ze sobą terminami są właśnie przestępczość i ubóstwo. Od kiedy zaczęto zastanawiać się nad przyczynami ogólnie pojętej przestępczości jako pierwsze wymieniano biedę. Św. Tomasz Morus podaje jakoby główną przyczyną była "rażąca dysproporcja pomiędzy bogactwem nielicznych a biedą znacznie liczniejszych”. Andrzej Frycz Modrzewski zauważa jednak, że nie same grupy są przyczyną a warunki w jakich one żyją. W erze Oświecenia zauważono, że powodem przestępstw jest niski poziom oświaty czasami nawet jej brak, jednocześnie idzie on jednak w parze z ubóstwem.

Czasy pozytywizmu przyniosły naukę kryminologii w szczególności Aleksander Lacassange oraz Gabriel Tarde opierając się na obserwacji i badaniach stwierdzili że czynnikami determinującymi zachowania przestępcze jest ubóstwo. Gabriel Tande uważał, że przestępcami zostają ludzie, którzy doświadczyli braków wychowawczych, która mogła być najczęściej spowodowana ciężką sytuacją rodzinną – bieda a przy tym demoralizacja. Tacy ludzie nauczyli się zachowań i zasad, które nie są akceptowane w społeczeństwie.

W XIX wieku pojawiły się pierwsze prace empiryczne, które za zadanie miały badać wpływ czynników ekonomicznych na przestępczość. Badania takie były możliwe dzięki wprowadzeniu przez większość krajów statystyk kryminalnych. Teoria marksistowska Marksa i Engelsa, twierdziła, że przyczyną przestępstwa była przeciwstawna struktura społeczeństwa, przyczyną tego zjawiska był wyzysk, a skutkiem wyzysku bieda. Dla Marksa i Engelska była to główna przyczyna przestępstw jak i różnych innych patologii społecznych.

Również w polskich badaniach i obserwacjach Juliusz Makarewicz uwzględnił związek czynników ekonomicznych i przestępczości. Według jego ustaleń liczba przestępstw jest stosunkowo stała ale w latach słabej koniunktory gospodarczej liczba przestępstw przeciwko mieniu wzrastała a liczba przestępstw tzw. obyczajowych malała. Warto zauważyć odwrotność: w latach dobrej koniunktury liczba przestępstw przeciwko mieniu malała, a wrastała liczba obyczajowych.

Współcześnie nie szuka się już takich zależności między warunkami ekonomicznymi a przestępczością, ponieważ uznaje się ogólnie przyjętą złożoność między tymi zjawiskami. Ubóstwo idzie na ogół w parze z niskim poziomem wykształcenia, sprzyja patologii a co za tym idzie zejściu na drogę przestępstwa.

Zwalczanie ubóstwa

Zwalczanie ubóstwa weszło na trwałe do programów władzy, na wszystkich szczeblach. Jest to obecnie ogólny cel polityczny. Problem w niektórych obszarach jest większy lub mniejszy jednak musi być poruszony.

Globalny program zwalczania ubóstwa

XII zapoczątkował program rozwoju ludzkiego zwanego Milenijne Cele Rozwoju. Pierwszym jego celem było zwalczanie skrajnego ubóstwa i głodu na świecie. Plan zakładam dwa konkretne zadania:

• Zmniejszyć o połowę liczbę ludności, której dochód nie przekracza 1 dolara USA dziennie,
• Zmniejszyć o połowę liczb ludności, cierpiącej w powodu głodu

Czas jaki określono to 15 lat (2001-2015) Program zawierał podsumowanie przygotowywanych programów między innymi przez ONZ z lat 90., były zawarte również poprawki i nowe idee, a zakres był w pełni globalny. Postępy rozwoju były monitorowane przez coroczne raporty. W 2005 opis wskazywał na korzystne zmiany w zwalczaniu ubóstwa.

Unijne programy zwalczania ubóstwa

Początkowo Unia Europejska nie uwzględniała wymiaru społecznego, który był zawarty w zapisie Traktatu Rzymskiego. W ten sposób powstały między polityką gospodarczą a społeczną. Mimo tego, że z czasem integracja społeczna zwiększała się to jednolity rynek, swoboda przepływu usług i kapitałów, Unia Gospodarcza i Walutowa w szybszym tempie rozwijały politykę gospodarczą. Polityka społeczna została wyrazie podporządkowana celom polityki gospodarczej a zwłaszcza temu jak funkcjonował rynek pracy. Unijna polityka społeczna obejmuje głównie zagadnienia zatrudnienia. Punktem zwrotnym w działaniach zwalczającym ubóstwo oraz wykluczenie społeczne była tzw. Strategia Lizbońska. W ramach zawartych porozumień polityka społeczna stała się bezpośrednim przedmiotem uwagi w ramach współpracy krajów Unii Europejskiej. Głównymi celami były:

• ułatwienie dostępu do zatrudnienia oraz środków, praw, dóbr i usług,
• zapobieganie ryzyku wykluczenia,
• pomoc najbardziej zagrożonym,
• mobilizacja odpowiedzialnych instytucji.'

Lokalny wymiar zwalczania ubóstwa

Podział władzy na szczeble regionalne oraz lokalne miał za zadanie zbliżenie ich do obywateli. Zabieg miał pomóc w większym dostrzeżeniu problemów i skuteczniejszym ich rozwiązywaniu. Jak wykazały badania raporty, które składać miały gminy były tylko robione dla pozorów, zamiast faktycznie przyczyniać się do zauważenia problemów i ich rozwiązywania. W gminach problem ubóstwa jak się okazało nie był traktowany priorytetowo, schodził on na dalszy plan. Dodatkowo stosunek władz do społeczności ubogich był niechętny.

Organizacje pozarządowe

Jak niejednokrotnie się okazuje, organizacje pozarządowe okazują się najbardziej pomocne, działają one w sposób zorganizowany i systematyczny. Organizacje takie działają głównie na terenach miastowych.

Bibliografia

• Ciura G. (2002), Ubóstwo i sfera niedostatku, "Kancelaria Sejmu, Biuro Studiów i Ekspertyz", nr 884
• Białkowska-Gużyńska A. (2010), Ubóstwo w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej, "Departament Pracy i Warunków Życia, GUS"
• Szarfenberg A. (2016), Przewidywane skutki społeczne 500+ ubóstwo i rynek pracy, "Zgromadzenie Ogólne Polskiego Komitetu Europejskiej Sieci Przeciwdziałania Ubóstwu"
• Ks. Kijas Z. (2004), Spór o ubóstwo w zakonie franciszkańskim, "Teologia Polityczna 2"
• A.Giddens, Socjologia, PWN, Warszawa 2012, s. 480 – 496,
• Statystyka społeczna, pr. T.Panek, PWE, Warszawa 2007, s. 258 - 298,
• Kubiak E. (2012). Polska bieda w świetle Europejskiego Roku Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem, Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego", Kraków

Przypisy

Autor: Kamil Roman Mróz, Kamil Dubiel