Merytokracja

Merytokracja - to wieloznaczne pojęcie, określające najczęściej system społeczny, w którym pozycja społeczna jednostek jest uzależniona od ich indywidualnych zasług (wartości, kompetencji, osiągnięć), nie zaś od niezależnych od nich kryteriów, jak pochodzenie społeczne, płeć czy odziedziczony majątek. Najwyższe pozycje zajmują jednostki o największych zdolnościach i to oni rządzą w tym systemie (W. Woźniak 2012, s. 101).

Sama koncepcja budowania administracji państwowej według logiki merytokratycznej pojawiła się już w cesarskich Chinach. Funkcjonująca tam konfucjańska formacja "litterati" (rządząca klasa mandarynów) uznawana jest dziś za przykład pierwszej merytokracji (P. Krzyworzeka 2017, s. 67). Choć termin "merytokracja" stosowany jest do opisu systemów politycznych sprzed tysiącleci, to sama nazwa powstała stosunkowo niedawno. Za jej twórcę uznawany jest brytyjski polityk i socjolog Michael Young. Opublikowana przez niego w 1958 r. książka "The Rise of Meritocracy" jest futurystyczną wizją procesu tworzenia się merytokracji w Wielkiej Brytanii - kraju rządzonego doskonale wykształconymi specjalistami, stawiającymi inteligencję i przygotowanie merytoryczne ponad inne wartości (W. Woźniak 2012, s. 99).

TL;DR

Merytokracja to system społeczny, w którym pozycja jednostki zależy od jej indywidualnych zasług. Koncepcja ta pojawiła się już w cesarskich Chinach, a termin "merytokracja" został wprowadzony przez brytyjskiego polityka i socjologa Michaela Younga. Merytokracja może prowadzić do alienacji klas wyższych i brutalnego reżimu, gdzie elita czuje się lepsza od innych. Współczesne znaczenie merytokracji jest szerokie i wieloznaczne. Istnieją różne koncepcje merytokracji, które różnią się w swoim podejściu do równości szans i eliminacji nierówności społecznych. System merytokratyczny ma zarówno swoje zwolenników, którzy podkreślają sprawiedliwość i kompetencje rządzących, jak i krytyków, którzy zwracają uwagę na ograniczenia rekrutacji i utrudnienia w dostępie do pozycji społecznych dla nieuprzywilejowanych grup.

Merytokracja według M. Younga

Na najogólniejszym poziomie zaproponowany przez M. Younga termin miał oznaczać grupę dominującą w społeczeństwie, której status odpowiada jej zasługom (merit). W merytokratycznym rozumieniu jest to połączenie inteligencji traktowanej jako talent i wysiłku (Merit = Talent + Effort) (W. Woźniak 2012, s. 99). Dla M. Younga merytokracja to klasa ludzi, którzy dotarli na szczyty społeczne dzięki rzeczywistej równości szans. Jej skutkiem jest permanentne i w pełni uzasadnione uczucie niższości tych na dole drabiny społecznej, którzy znaleźli się tam, nie dlatego, że odebrano im szanse jak tym w przeszłości, ale dlatego, że rzeczywiście są gorsi. W przypadku zastosowania jednolitych kryteriów społecznego awansu, Ci którzy wypadają w testach gorzej nie mają bowiem innej możliwości przeciwstawienia się merytokratycznym władcom. Taka selekcja według M. Younga doprowadziłaby do alienacji klas wyższych powodowanej ich poczuciem wyższości. To co wydaje się sprawiedliwym podziałem nagród i pozycji społecznych w opowieści Younga przeradza się w brutalny reżim, gdzie merytokratyczna elita, posiadając całkowitą władzę w systemie, czuje się lepsza od innych.

Książka M. Younga została napisana jako satyra. Miała być ostrzeżeniem przed zgubnością podejścia merytokratycznego, a tymczasem stała się drogowskazem do budowania sprawiedliwego społeczeństwa. W obecnych pracach naukowych jednak stosunkowo niewiele jest nawiązań do rzeczywistego znaczenia koncepcji Younga, jak i do sformułowanych przez niego krytycznych refleksji na temat społecznych skutków realizacji merytokracji (W. Woźniak 2012, s. 104-105).

Współczesne znaczenie merytokracji

Merytokracja jest pojęciem bardzo szerokim i wieloznacznym. Jej interpretacje oraz zawartość pojęciowa nie mają charakteru ponadczasowego, a podlegają ewolucji wraz ze zmianami instytucjonalnymi, strukturalnymi, pojawieniem się nowych mediów komunikacyjnych czy zmianami dominujących ideologii (K. Jasiecki 2010, s. 3). W naukach społecznych i dzisiejszych pracach znanych socjologów pojawia się wiele definicji jak i również wiele głosów poddających w wątpliwość i stawiających znaki zapytania znaczeniu merytokracji (W. Woźniak 2012, s. 100-101):

• H. Domański opisuje merytokrację jako system społeczny, który oferuje ludziom równość szans, aby ulokować ich w hierarchii. Równość ta według niego jest jednak pozorna, nie znika bowiem element hierarchicznego układu struktury społecznej;
• E. Wnuk-Lipiński w swoich publikacjach przedstawia opis kwestii merytokratycznej w odniesieniu do zjawiska nierówności społecznych - nierówności w ujęciu merytokratycznym są sprawiedliwe, o ile spełniony jest warunek proporcjonalności nagrody do wkładów (każdemu według zasług);
• P. Sztompka opisując merytokrację odwołuje się do funkcjonalnej teorii stratyfikacji - nierówności są uzasadnione jeśli oparte są na merits jako czynniku stratyfikującym. Ideologia merytokratyczna określa nierówność społeczną jako swoiste słuszne wynagrodzenie za wysiłek, a niepowodzenia (bieda, bezrobocie) jako zawinione przez własną nieudolność i bierność.

Zgodnie z anglosaskim sposobem określania terminu merytokracji:

• The Chambers Dictionary definiuje merytokrację jako klasę ludzi, którzy zajmują czołowe pozycje społeczne ze względu na swoje zdolności, prawdziwe lub pozorne, także rządy tych ludzi.

Koncepcje merytokracji

Merytokracja to kolejne pojęcie, które zostało zapożyczone z języka nauk społecznych i zaadaptowane w ostatnich dekadach w celu użycia politycznego. Coraz częściej jest wykorzystywane w publicznych dyskusjach, deklaracjach politycznych i debacie dotyczącej sposobu rekrutacji na najważniejsze stanowiska społeczne. Jawi się jako panaceum, które może zagwarantować jakość elit opartą po raz pierwszy sprawiedliwie na zasługach oraz wyrównanie szans jednostek o różnych dziedzictwach. Do debat publicznych w zasadzie nie przedostają się głosy kwestionujące w jakikolwiek sposób znaczenie merytokracji dla nowoczesnego państwa (W. Woźniak 2012, s. 97).

W odniesieniu do debat na temat politycznych funkcji merytokracji, wyróżnia się dwie koncepcje - "słabą" i "silną". Podstawowa różnica między nimi odnosi się do okoliczności, które uniemożliwiają pełną realizację równości szans deklarowanych przez ideologię merytokratyczną (K. Jasiecki 2010, s. 3-4):

• "Słaba" merytokracja zakłada, że jednym z kluczowych zadań państwa jest ograniczanie lub przeciwdziałanie dyskryminacji (płci, rasy, orientacji seksualnej czy wyznań religijnych) naruszającej zasady kompetencji w dostępie do wysokich pozycji społecznych. Najczęstszą formą ochrony "słabej" merytokracji jest legislacja antydyskryminacyjna.
• "Silna" merytokracja skupia się na kwestiach związanych z wyrównywaniem szans życiowych, czyli minimalizowaniem różnic decydujących o sukcesie. "Silni" merytokraci twierdzą, że należy zadbać o będących w niekorzystnej sytuacji na trzech poziomach: dziedziczenia bogactwa, zróżnicowań edukacji oraz środowiska rodzinnego. Aby osiągnąć równość szans domagają się:

1) kontrolowania nierówności w sferze finansowej poprzez opodatkowanie dziedziczonego bogactwa;

2) reformy systemu edukacyjnego zmniejszającej wpływ rodziców z wyższych warstw na selekcję edukacyjną dzieci;

3) modyfikacji środowiska rodzinnego poprzez wspieranie dzieci z rodzin o niższym statusie (programy poprawy warunków życia, zwiększenie kompetencji kulturowych).

Pochwała i krytyka merytokracji

System merytokratyczny starannie selekcjonuje kandydatów do awansu społecznego za kryteria przyjmując odpowiednie wykształcenie, kompetencje, wiedzę i inteligencję. Ogromne znaczenie mają dyplomy i certyfikaty prestiżowych uczelni, które są traktowane jako obiektywne dowody osiągania sukcesu. W szkołach lub podczas rekrutacji kompetencje i inteligencja mierzone są za pomocą testów kompetencyjnych. Ideologia merytokratyczna deklaruje przede wszystkim sprawiedliwość i równość szans bazującą na zasługach (K. Jasiecki 2010, s. 2). Badacze społeczni nie są jednak całkowicie zgodni co do oceny systemu.

Zwolennicy merytokracji zwracają uwagę na kilka aspektów (K. Jasiecki 2016, s. 10):

• jest bardzo często utożsamiana z ideologią równych szans, która motywuje i gratyfikuje wkład poszczególnych jednostek niezbędny do rozwoju społeczeństwa;
• rządy sprawują ludzie, którzy są najlepiej do tego przygotowani - kompetentni i profesjonalni;
• jest uważana za sprawiedliwą, ponieważ powszechnie akceptuje się pogląd, że dobrze wykwalifikowane jednostki zasługują również na dobre wykształcenie.

Idealistycznej wizji merytokracji przeciwstawiają się poglądy, iż (P. Krzyworzeka 2017, s. 71):

• baza rekrutacyjna merytokracji ograniczona jest tylko do uprzywilejowanych warstw społecznych, a dostęp do zasobów i pozycji jest utrudniany przez inne niemerytokratyczne czynniki: kapitał społeczny (wynik odpowiednich znajomości), przypadek, nierówny dostęp do edukacji, kapitał kulturowy, większy majątek;
• indywidualizacja sukcesu i porażki stygmatyzuje tych, którym się nie udało;
• znosi nierówności szans (klasowe, rasowe i płciowe) tylko pozornie;
• źródła nierówności szans nie wynikają z braku inteligencji czy bierności tych którzy z nich nie korzystają, ale są dziedziczone, wpisane w relacje między płciami czy grupami etnicznymi.

W. Woźniak zwraca także uwagę na (W. Woźniak 2012, s. 105-106):

• brak klarowności idei - pojęcie zasługi (merit) jest silnie zależne od naszych poglądów na dobre społeczeństwo;
• decydująca rola edukacji w regulowaniu dostępu do wysokich pozycji społecznych uniemożliwia praktycznie awans dzięki innym zasługom;
• wczesne opuszczenie lub zbyt późne wejście do systemu szkolnego ma długofalowy efekt.

Merytokracja — artykuły polecane

Socjalizacja — Indywidualizm — Potrzeba afiliacji — Społeczeństwo obywatelskie — Doktryna — Kapitał społeczny — Etyka — Kolektywizm — Dziedzictwo kulturowe

Bibliografia

• Jasiecki K. (2010), Legitymizacja władzy i ograniczenia "słabej" merytokracji, IFiS PAN
• Jasiecki K. (2016), Zasady merytokratyczne w polityce państwa - wzloty i upadki, "Studia z polityki publicznej", nr 3 (11)
• Krzyworzeka P. (2017), Nagrody biznesowe. Etnografia rytuałów merytokracji, Poltext, Warszawa
• Woźniak W. (2012), Użycie i nadużycie nauk społecznych. Przypadek merytokracji, [w:] Wiedza. Ideologia. Władza. O społecznej funkcji uniwersytetu w społeczeństwie rynkowym, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa

Autor: Marcelina Kutek