Behawioryzm

Behawioryzm (z ang. Behaviorism) to kierunek w psychologii powstały na początku XX wieku, skupiający się na usystematyzowanej, przyczynowo-skutkowej obserwacji w celu zrozumienia zachowań ludzi i zwierząt (A. Kokcińska, T. Kaleta 2015, s.221-227). Behawioryzm ma swoje korzenie w psychologii eksperymentalnej i jest niejako w opozycji do nienaukowego podejścia przedstawionego w teorii psychoanalizy. Dlatego głównym zadaniem behawioryzmu jest, opis, przewidywanie i wyjaśnianie zachowań organizmów, skupiając się głównie na naukowym poznaniu świata. Uznaję się więc, że wśród wszystkich kierunków w psychologii, behawioryzm jest prawdopodobnie najbardziej związany z filozofią (N. Marek 2011, 78-91).

Behawioryzm metodologiczny

Za twórcę behawioryzmu uznaję się Johna B. Watsona, który w swoim manifeście "Psychology as the behaviorist views it", opublikowanym w 1913 roku przedstawił wstępne tezy i koncepcje dotyczące własnego poglądu na temat rozwoju psychologii. Zakwestionował on w swojej pracy metodę introspekcji i analizy świadomości jako subiektywne i nienaukowe podejścia. Uważał, za kluczowe natomiast, dokonywanie obserwacji zachowań i analizy czynników, które mogą je warunkować. Wedle Watsona, zachowanie można zdefiniować jako bodziec → reakcja (S-R, z ang. stimulus-response), a więc jako związek pomiędzy określonym bodźcem a reakcją organizmu na niego. Ponadto dowodził, że rozwój organizmów stanowi wynik uczenia się nowych reakcji (zachowań) na bodźce. Tym samym, wykazywał, że u każdego nowonarodzonego dziecka można wykształcić dowolny zbiór cech budujących jego charakter. Pogląd ten nawiązywał do filozofii Arystotelesa, który twierdził, że człowiek rodzi się jako tabula rasa (czysta tablica), która stopniowo w ciągu biegu życia, na podstawie doświadczeń, zostaje zapełniona. Podejście Watsona odnośnie definiowania i badania zachowań organizmów określany jest mianem behawioryzmu metodologicznego - czasami również jako watsonowski (A. Kokcińska, T. Kaleta 2015, s.221-227).

Behawioryzm radykalny

Behawioryzm radykalny to nurt behawioryzmu, którego twórcą jest Burrhus F. Skinner. Behawioralyzm skinnerowski, bo tak brzmi jego druga nazwa, znacząco różni się od behawioryzmu metodologicznego, dlatego też nie jest traktowany jako kontynuacja podejścia watsonowskiego, ale jako odrębny nurt. Behawioralyzm ten zakłada, że najważniejszym w nauce jest określenie zmiennych, które wpływają na badaczy, w celu kontroli tych elementów i ograniczenia ich wpływu na eksperyment. Dowodził, że nie jest możliwe przeprowadzenie badania przez obiektywnego i niezależnego obserwatora (N. Marek 2011, 78-91).

B. Skinner proponuje odmienny schemat od J.B. Watsona, który opiera się jedynie na samych podstawach behawioryzmu metodologicznego. Względem schematu watsonowskiego: sytuacja (bodziec) → reakcja (zachowanie) schemat przedstawiony przez Skinnera zakłada: bodziec → reakcja → konsekwencje → przyszłe reakcje. Tworząc ten schemat Skinner skupił się przede wszystkim na określeniu związku przyczynowo-skutkowego, a nie jedynie na opisie poszczególnych zachowań (A. Kokcińska, T. Kaleta 2015, s.221-227).

Za najbardziej istotne uważał on jednak wyeliminowanie tzw. Efektu badacza, który może nieświadomie oddziaływać na późniejszą ocenę i wynik doświadczenia. Tym samym stworzył on zbiór pewnych zasad dotyczących prowadzenia badań (N. Marek 2011, 78-91):

• Analiza i kontrola powinny być traktowane jako cel nauki;
• Należy unikać pojęć, których nie da się jednoznacznie zdefiniować;
• Nie powinno się odwoływać do nieobserwowalnych stanów;
• Analiza reakcji powinna być dokonywana w warunkach laboratoryjnych;

Czołowi przedstawiciele behawioryzmu

Za najbardziej znanych i zasłużonych dla rozwoju behawioryzmu badaczy uznaję się (A. Kokcińska, T. Kaleta 2015, s.221-227):

• John B. Watson - twórca behawioryzmu metodologicznego
• Burrhus F. Skinner - twórca behawioryzmu radykalnego
• Iwan Pawłow - badacz odruchów warunkowych/bezwarunkowych
• Edward Thorndike - badał i opisał zjawisko warunkowania instrumentalnego
• Clark Hull - zintegrował teorię warunkowania instrumentalnego i reaktywnego

Zastosowanie behawioryzmu

Psychologia kliniczna. Behawioryzm znalazł szerokie zastosowanie w psychologii klinicznej, szczególnie w terapii zaburzeń psychicznych. Jego podstawową zasadą jest badanie i modyfikowanie zachowań, co stanowi istotny element terapii behawioralnej.

Behawioralne techniki terapeutyczne, oparte na zasadach behawioryzmu, okazały się skuteczne w leczeniu różnych zaburzeń. Na przykład, w terapii lęków stosuje się techniki desensytyzacji systematycznej, które polegają na stopniowym eksponowaniu pacjenta na sytuacje lękowe, aż do momentu, w którym lęk zostaje zredukowany. Inna popularna technika to trening umiejętności społecznych, który pomaga pacjentom w nauce nowych zachowań społecznych i radzenia sobie z sytuacjami interpersonalnymi.

Behawioryzm znalazł także zastosowanie w terapii uzależnień. Techniki behawioralne, takie jak terapia poznawczo-behawioralna, skupiają się na identyfikowaniu i modyfikowaniu negatywnych wzorców myślowych i zachowań, które prowadzą do uzależnienia. Podobnie, behawioralne techniki terapeutyczne wykorzystuje się w terapii depresji, zaburzeń odżywiania i wielu innych zaburzeń psychicznych.

Pedagogika. Behawioryzm znalazł również zastosowanie w pedagogice, gdzie jest wykorzystywany w celu kształtowania zachowania uczniów i wspierania procesu uczenia się.

Behawioralne techniki w kształtowaniu zachowania uczniów polegają na stosowaniu wzmocnienia pozytywnego i negatywnego. Nauczyciele nagradzają pożądane zachowania, takie jak skupienie, pracowitość czy współpraca, co motywuje uczniów do kontynuowania tych zachowań. Z drugiej strony, niepożądane zachowania są karane, co ma na celu ich wyeliminowanie.

W pedagogice behawioralne techniki są również stosowane w celu ułatwienia procesu uczenia się. Nauczyciele często korzystają z technik modelowania, czyli prezentowania uczniom pożądanych wzorców zachowania, które mają na celu naśladowanie i nauczenie się nowych umiejętności. Ponadto, behawioralne techniki, takie jak podział zadania na mniejsze kroki czy udzielanie natychmiastowego feedbacku, pomagają uczniom w skutecznym przyswajaniu wiedzy.

Zarządzanie. Behawioryzm znalazł również zastosowanie w zarządzaniu. Behawiorystyczne podejście do zarządzania koncentruje się na badaniu i modyfikowaniu zachowań pracowników w celu poprawy efektywności organizacji.

Behawiorystyczne techniki zarządzania, takie jak wzmocnienie pozytywne, polegają na nagradzaniu i uznawaniu pożądanych zachowań pracowników. Poprzez nagradzanie skutecznych działań, menedżerowie motywują pracowników do osiągania lepszych wyników. Inną ważną techniką behawioralną jest udzielanie regularnego feedbacku, który pozwala pracownikom na śledzenie swojego postępu i dostosowanie swojego zachowania w celu osiągnięcia zamierzonych celów. Ponadto, modelowanie zachowań, czyli prezentowanie wzorców zachowań, które mają zostać naśladowane przez pracowników, jest również często stosowane w zarządzaniu behawiorystycznym.

Reklama i marketing. Behawioryzm znalazł także szerokie zastosowanie w dziedzinie reklamy i marketingu, gdzie jest wykorzystywany w celu wpływania na zachowanie konsumentów.

Behawioralne techniki stosowane w reklamie i marketingu opierają się na zrozumieniu i wykorzystaniu zachowań konsumentów. Przykładowo, techniki wzmocnienia pozytywnego są wykorzystywane w reklamie, poprzez nagradzanie konsumentów za zakup produktu. Ponadto, behawiorystyczne techniki wykorzystuje się również w celu kształtowania preferencji konsumentów poprzez częste i powtarzalne eksponowanie reklam i komunikatów marketingowych.

Behawioryzm znalazł również zastosowanie w badaniu reakcji konsumentów na reklamy i produkty. Poprzez analizę zachowań konsumentów, takich jak czas spędzony na oglądaniu reklamy, kliknięcia na reklamę online czy reakcje emocjonalne, marketerzy mogą lepiej zrozumieć, jak reklamy wpływają na zachowanie konsumentów i dostosować swoje strategie marketingowe.

Krytyka i kontrowersje

Pominięcie aspektów psychicznych i emocjonalnych. Behawioryzm, jako teoria psychologiczna, został skrytykowany za pominięcie aspektów psychicznych i emocjonalnych człowieka. Przedstawiciele tej szkoły koncentrowali się głównie na obserwowalnym zachowaniu, ignorując wewnętrzne procesy mentalne. Taki podejście wywołało kontrowersje i zarzuty, że behawioryzm nie uwzględnia pełnego spektrum doświadczeń człowieka.

Jednym z głównych zarzutów wobec behawioryzmu jest brak uwzględnienia wewnętrznych motywacji. Behawioryści zakładają, że zachowanie człowieka jest sterowane przez bodźce zewnętrzne, a jednostka reaguje na te bodźce w określony sposób. Jednakże, nie biorą pod uwagę, że zachowanie może być również wynikiem wewnętrznych stanów emocjonalnych, potrzeb czy pragnień. Przykładem może być sytuacja, w której jednostka wykonuje określoną czynność nie ze względu na jakiegokolwiek zewnętrznego bodźca, ale z powodu wewnętrznej motywacji, takiej jak ciekawość, zadowolenie czy rozwój osobisty. Behawioryzm nie tłumaczy, jak takie wewnętrzne motywacje wpływają na zachowanie jednostki.

Krytycy behawioryzmu argumentują, że pominięcie aspektów psychicznych i emocjonalnych człowieka prowadzi do uproszczenia i niepełnego zrozumienia ludzkiego zachowania. Ignorowanie tych aspektów sprawia, że teoria behawioralna nie jest w stanie wyjaśnić pełnej gamy doświadczeń człowieka.

Ograniczenia w wyjaśnianiu złożonych procesów psychicznych i emocjonalnych. Behawioryzm napotyka również ograniczenia w wyjaśnianiu złożonych procesów psychicznych i emocjonalnych. Behawioryści skupiają się na obserwowalnym zachowaniu, co oznacza, że pomijają wewnętrzne procesy mentalne, takie jak myślenie, pamięć czy emocje. Tym samym, behawioryzm nie jest w stanie pełni wyjaśnić, jak te procesy wpływają na zachowanie człowieka.

Krytycy behawioryzmu argumentują, że ignorowanie tych złożonych procesów psychicznych i emocjonalnych prowadzi do uproszczenia i niepełnego zrozumienia ludzkiego umysłu. Przykładowo, behawioryzm nie jest w stanie wyjaśnić, skąd biorą się kreatywność i samowiedza jednostki. Te procesy są wynikiem skomplikowanych interakcji między różnymi częściami umysłu, takimi jak wyobraźnia, rozumowanie czy introspekcja. Behawioryzm nie zapewnia odpowiedniego narzędzia do badania tych złożonych procesów, co stanowi poważne ograniczenie tej teorii.

Krytyka behawioryzmu dotyczy również jego zdolności do wyjaśnienia zjawisk takich jak emocje. Behawioryzm zakłada, że emocje są wynikiem reakcji na bodźce zewnętrzne. Jednakże, nie bierze pod uwagę, że emocje mogą być również wynikiem wewnętrznych stanów psychicznych, takich jak myśli czy interpretacje. Behawioryzm nie daje pełnego wyjaśnienia, jak te wewnętrzne procesy wpływają na doświadczanie i wyrażanie emocji.

W rezultacie, behawioryzm napotyka krytykę i kontrowersje z powodu swojego ograniczonego podejścia do wyjaśniania złożonych procesów psychicznych i emocjonalnych. Pominięcie aspektów psychicznych, emocjonalnych i wewnętrznych motywacji prowadzi do niepełnego zrozumienia ludzkiego zachowania i doświadczeń.

Wpływ behawioryzmu na inne teorie i podejścia

Behawioryzm a teoria uczenia się. Behawioryzm miał ogromny wpływ na rozwój teorii uczenia się. Jego główne założenia zakładają, że zachowanie jednostki jest wynikiem reakcji na bodźce zewnętrzne, a procesy mentalne nie są istotne dla wyjaśniania zachowań. Behawioryzm skupia się na badaniu obserwowalnych i mierzalnych zachowań oraz na przyczynach, które je wywołują.

Behawioryzm wpłynął na rozwój teorii uczenia się poprzez wprowadzenie pojęcia warunkowania klasycznego i operantowego. Warunkowanie klasyczne, znanego również jako warunkowanie Pawłowa, opisuje proces, w którym pewne bodźce, zwane warunkowymi, stają się związane z innymi bodźcami, nazywanymi bezwarunkowymi, co prowadzi do wywoływania tych samych reakcji. Warunkowanie operacyjne, nazywane również uczeniem się przez wzmocnienie, opisuje proces, w którym zachowanie jest wzmacniane lub karane w zależności od konsekwencji, co wpływa na częstość występowania tego zachowania.

Teoria uczenia się oparta na behawioryzmie znalazła zastosowanie w różnych dziedzinach, takich jak edukacja, psychologia kliniczna czy psychologia społeczna. W edukacji behawioryzm przyczynił się do rozwoju metod nauczania opartych na wzmocnieniach i karach, co miało na celu kształtowanie pożądanych zachowań u uczniów. W psychologii klinicznej behawioralne techniki terapeutyczne, takie jak terapia behawioralna, skupiają się na zmianie problematycznego zachowania poprzez wzmocnienie pożądanych reakcji i eliminację niepożądanych.

Behawioryzm a terapia behawioralna. Behawioryzm miał również duży wpływ na rozwój terapii behawioralnej. Terapia behawioralna opiera się na założeniu, że zachowanie jednostki jest wynikiem uczenia się i można je zmienić poprzez modyfikację środowiska oraz stosowanie technik behawioralnych.

Terapia behawioralna wykorzystuje techniki takie jak modelowanie, czyli naśladowanie pożądanych zachowań, i wzmocnienie, które polega na nagradzaniu pożądanych reakcji. Ponadto, terapia behawioralna stosuje techniki desensytyzacji, które polegają na stopniowym wprowadzaniu jednostki w sytuacje, które wywołują lęk lub niepokój, w celu zmniejszenia reakcji emocjonalnych.

Behawioryzm dostarczył podstawowych narzędzi i technik terapeutycznych, które są szeroko stosowane w terapii behawioralnej. Terapia behawioralna jest skuteczną formą terapii dla wielu zaburzeń, takich jak fobie, lęki, depresja czy uzależnienia.

Behawioryzm a behawioralne podejście do zarządzania. Behawioryzm odegrał również ważną rolę w rozwoju behawioralnego podejścia do zarządzania. Behawioralne podejście do zarządzania zakłada, że sukces organizacji zależy od efektywnego zarządzania zachowaniem pracowników. Behawioryzm skupia się na badaniu zachowań jednostek w organizacji i wpływie środowiska na te zachowania.

Behawioralne podejście do zarządzania wykorzystuje techniki, takie jak wzmocnienie, kary i modelowanie, w celu kształtowania pożądanych zachowań pracowników. Ponadto, behawioralne podejście do zarządzania skupia się na tworzeniu motywującego środowiska pracy, które stymuluje pracowników do osiągania wyznaczonych celów.

Behawioryzm dostarczył podstawowych koncepcji i technik zarządzania, które są wykorzystywane w behawioralnym podejściu do zarządzania. Dzięki behawioralnemu podejściu do zarządzania organizacje mogą lepiej rozumieć i wpływać na zachowanie swoich pracowników, co przekłada się na poprawę efektywności i wyników organizacji.

Znaczenie behawioryzmu w rozwoju psychologii i nauk społecznych. Behawioryzm odegrał ogromną rolę w rozwoju psychologii i nauk społecznych. Przełomowe idee behawioryzmu, takie jak zwracanie uwagi na obserwowalne zachowania, badanie wpływu środowiska na zachowanie i zastosowanie technik behawioralnych w terapii i zarządzaniu, przyczyniły się do rewolucji w tych dziedzinach.

Behawioryzm zapoczątkował kierunek badawczy, który skupia się na badaniu zachowań i ich przyczyn. W psychologii i naukach społecznych behawioryzm jest szeroko stosowany w badaniach nad uczeniem się, terapią, motywacją, zarządzaniem i wieloma innymi obszarami. Behawioryzm dostarczył podstawowych narzędzi i teorii, które są nadal wykorzystywane i rozwijane w tych dziedzinach.

Wpływ behawioryzmu na inne teorie i podejścia jest niezaprzeczalny. Jego założenia i techniki mają zastosowanie w wielu dziedzinach, od edukacji i terapii po zarządzanie. Behawioryzm odegrał kluczową rolę w rozwoju psychologii i nauk społecznych, przyczyniając się do lepszego zrozumienia zachowań jednostek i organizacji.

Behawioryzm — artykuły polecane

Strukturalizm — Test Murraya — Psychologia społeczna — Eugeniusz Słucki — Psychometria — Vilfredo Pareto — Teoria cech — Antropologia kulturowa — Psychologia ekonomiczna

Bibliografia

• Araiba S. (2019), Current Diversification of Behaviorism, The Behavior analyst/MABA
• Kokcińska A., Kaleta T. (2015), Behawioryzm i behawior - myśl filozoficzna i badania przyrodnicze, Kosmos, Problemy Nauk Biologicznych, nr 2
• Marek N. (2011), Radykalny behawioryzm jako filozofia nauki, Semina Scientiarum, nr 10
• Moore J. (2011), Behaviorism, The Psychological Record, nr 61

Autor: Damian Michna