Ankieta

Ankieta (badanie ankietowe) to technika używana w naukach społecznych posługująca się narzędziem zwanym kwestionariuszem ankiety. Jest specyficzną, pisemną formą wywiadu, należącą do badań skategoryzowanych, które są ściśle określone przez zespół reguł i zasad właściwych dla określonego badania. Ankiety służą do zebrania dużej liczby informacji o zjawiskach występujących w społeczeństwie przy wykorzystaniu z reguły małych nakładów sił i środków [Sztumski, 1995, s. 130-133].

TL;DR

Ankieta to technika badawcza wykorzystująca kwestionariusz do zebrania informacji o społeczeństwie. Istnieje wiele rodzajów ankiet, różnią się m.in. dostępem do informacji, częstotliwością przeprowadzania i sposobem przekazywania kwestionariusza. Pytania w ankietach mogą być otwarte, półotwarte lub zamknięte. Ważne jest, aby formułować pytania jasno i zrozumiale. Ankiety mają wiele zalet, takich jak szybkość zebrania dużej ilości danych, ale również ograniczenia, np. brak możliwości dogłębnej weryfikacji badanego problemu. Istnieją różne modele kwestionariusza, a także efekt ankieterski, który może wpływać na odpowiedzi respondentów.

Definicje ankiety

• według M. Łobockiego ankieta jest arkuszem z wydrukowanymi na nim pytaniami i wolnymi miejscami na wpisywanie odpowiedzi lub też z gotowymi odpowiedziami, spośród których osoby badane wybierają te, które uważają za prawidłowe.
• według T. Pilcha i T. Baumana ankieta jest techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnieniu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera.
• według S. Nowaka ankieta to kwestionariusz, który został opracowany w taki sposób, iż bądź odbywa się całkowicie bez pośrednictwa osoby trzeciej (…), bądź też, w przypadku kiedy posługujemy się pomocą ankieterów, funkcje ich podlegają na możliwie wiernym, dosłownym przekazywaniu treści pytania w jedną stronę, przy obniżeniu do niezbędnego minimum ich roli w interpretowaniu zarówno pytań jak i odpowiedzi.
• według J. Lutyńskiego ankieta to grupa technik standaryzowanych, w których badacz otrzymuje materiały w procesie wzajemnego komunikowania się z innymi osobami odpowiadającymi pisemnie na jego pytania. Jest to więc jeden rodzaj komunikowania, który wyłącza ankietera z procesu badawczego.
• według L. Sołomy ankieta to standaryzowana technika otrzymywania informacji w procesie wzajemnego komunikowania się, w której porozumiewanie odbywa się w formie pisemnej, a więc bez pośrednictwa osoby badającej (tj. ankietera). Ankieta zatem stanowi technikę o wysokim stopniu "samoczynności". Rola osób badających sprowadza się jedynie do rozprowadzenia i zebrania kwestionariuszy ankiety. Kwestionariusz ankiety (…) musi być tak opracowany, aby respondent mógł go wypełnić bez osoby drugiej.
• według W. Zaczyńskiego - technika pośredniego zdobywania informacji przez pytania stawiane wybranym osobom za pośrednictwem drukowanej listy pytań - kwestionariusza [Zaczyński, 1995, s. 146-148],

Rodzaje badań ankietowych

1. ze względu na dostęp do informacji o respondencie:

• jawne (imienne) - ankiety, które mogą wskazać na osobę respondenta ze względu na zawarte w nich pytania, np. pytania o wiek, miejsce zamieszkania, miejsce urodzenia,
• anonimowe (bezimienne) - nie są podpisywane, ponadto nie zawierają żadnych pytań, które mogłyby ujawnić osobę respondenta, gdyby na nie odpowiedział. Ankiety anonimowe cieszą się lepszym powodzeniem, ponieważ respondenci chętniej, częściej i rzetelniej odpowiadają na pytania. Respondenci nie krępują się podczas odpowiadania na pytania drażliwe, np. dotyczące stanu zdrowia, spraw intymnych czy zarobków.

2. ze względu na częstotliwość przeprowadzania:

• jednorazowe (sporadyczne) - badające dane zjawisko w danym momencie tylko raz,
• okresowe (badania panelowe) - ankiety wielokrotnie powtarzane wśród tej samej zbiorowości w równych odstępach czasu, np. kwartał.

3. ze względu na sposób przekazywania kwestionariusza ankiety [Kaczmarczyk, 2003, s. 173-183]:

• ankieta pocztowa - kwestionariusze są wysyłane prosto do respondentów i zwracane przez nich drogą pocztową. Metoda ta umożliwia wypełnienie ankiety w wygodnym czasie dla respondenta, zapewnia mu prywatność oraz blokuje możliwość wpływu ankietera na respondenta. Ankieta pocztowa jest coraz rzadziej stosowana przez niski poziom zwrotów wypełnionych arkuszy przez osoby biorące udział w badaniu [Thomas W. Mangione, 1991, s. 19].
• ankieta prasowa - kwestionariusz opublikowany w prasie codziennej lub czasopiśmie trafia do losowych respondentów, a następnie zostaje wypełniony i odesłany do jednostki przeprowadzającej badanie. Zaletą ankiety prasowej jest jej duża dostępność oraz niskie koszty wydruku i dystrybucji.
• ankieta dołączona do kupowanych towarów konsumpcyjnych - konsumenci po podjęciu decyzji o wypełnieniu ankiety dot. danego towaru stają się respondentami, a następnie odsyłają arkusz na wskazany adres;
• ankieta rozdawana - forma ankiety bezpośredniej, którą ankieter lub osoba upoważniona rozdaje kwestionariusze ankiety w określonych miejscach np. na ulicach, w sklepach, w szkołach. Kwestionariusze po wypełnieniu trafiają drogą pocztową do badacza lub składane są do urny pod wskazanymi w arkuszu adresami,
• ankieta telefoniczna, radiowa, telewizyjna - ankieta telefoniczna jest techniką występującą na pograniczu wywiadu i ankiety. Tekst zostaje przekazany przez media, a odpowiedzi zwracane są pocztą przez respondentów. Pozyskanie wyników badania jest szybkie i mało kosztowne. Wadą tej techniki jest brak możliwości zaprezentowania materiałów pomocniczych, ograniczona ilość pytań kwestionariusza (im więcej, tym większa szansa, że respondent zostanie znudzony i odmówi udziału w ankiecie) oraz brak możliwości kontrolowania przebiegu badania,
• ankieta audytoryjna - respondenci gromadzeni są w jednym miejscu np. podczas szkolenia, zajęć szkolnych, konferencji. Zadaniem ich jest wypełnienie kwestionariusza. Wypełnione arkusze wracają bezpośrednio do ankietera. Jego rola ogranicza się do wręczenia kwestionariusza ankiety, udzielenia instruktarzu objaśniającego sposób uzupełnienia arkusza, kontrolowania przebiegu badania i odebrania kwestionariusza od respondenta. Zaletą tej metody jest łatwe i szybkie zebranie informacji o badanej grupie. Wadą jest fakt, iż metoda ta sprawdza się w małych grupach,
• ankieta ogólnodostępna - wydrukowane kwestionariusze zostają wyłożone w miejscach publicznych np. w teatrach, w kinach, w muzeach czy w galeriach handlowych. Ich zwrot następuje najczęściej na adres jednostki prowadzącej badanie, znajdujący się w kwestionariuszu lub do urny, znajdującej się obok miejsca pobrań arkuszy. Ankiety ogólnodostępne prowadzone są w długich okresach czasu.
• ankieta internetowa - technika badań społecznych związana z metodą wywiadu kwestionariuszowego (standaryzowanego). Popularność tej techniki zaczęła stopniowo wzrastać od połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku, to jest od momentu upowszechnienia się WWW. Obecnie opracowań omawiających różne aspekty wykorzystania ankiety online jest bardzo dużo. Technika ta zasługuje na poważne potraktowanie, stojąc na równi z bardziej tradycyjnymi, na przykład z ankietą pocztową, audytoryjną czy sondażem telefonicznym. Kwestionariusz ankiety umieścić można w treści e-maila, w jego załączniku lub podać w e-liście tylko odnośnik prowadzący do strony WWW, gdzie zamieszczone jest narzędzie badawcze

4. ze względu na stopień uczestnictwa ankietera:

• ankiety nadzorowane - audytoryjna (badacz może zmniejszać liczbę błędów poprzez udzielanie wyjaśnień respondentom),
• ankiety nienadzorowane - wszystkie pozostałe typy ankiet (respondenci nie mogą skorzystać z konsultacji z kompetentną osobą).

Rodzaje pytań w badaniach ankietowych

• pytania otwarte - pozwalają respondentowi na całkowitą swobodę wypowiedzi,
• pytania półotwarte - pozwalają na zaprezentowanie własnej odpowiedzi oprócz innych zaproponowanych wcześniej wariantów dotyczących pytania,
• pytania zamknięte - rodzaj pytań zaopatrzonych w listę wcześniej przygotowanych możliwości odpowiedzi do wyboru, dostarczających ujednoliconych i zestandaryzowanych odpowiedzi, które w efekcie są łatwe do analizy i skracają czas przeprowadzania badań [Dudkiewicz, 2000, s. 85-86].

Typ pytań zamkniętych:

• koniunktywny - pozwala na wybranie kliku możliwych odpowiedzi,
• dysjunktywny - pozwala na wybranie tylko jednej odpowiedzi,
• alternatywny - pozwala na wybranie jednej odpowiedzi np. TAK/NIE [Nowak, 2007, s. 31-36].

Inne typy pytań:

• pytania filtrujące - pytania stosowane w celu dokonania eliminacji tych osób, których nie dotyczy dane pytanie. Pomagają uniknąć błędów logicznych i merytorycznych, związanych z zadawaniem pytań osobom, których nie dotyczą,
• pytania kontrolne - pomagają zweryfikować szczerość udzielanych odpowiedzi przez respondenta,
• pytania projekcyjne - pytania zadawane są nie wprost, lecz pośrednio, co powoduje, że badany wyrazi swoją opinię. np. respondent, pracownik firmy XYZ, nie jest pytany o to, jak ocenia pracę zarządu, lecz jaka jest według niego opinia pozostałych pracowników na ten temat,
• pytania rangowane - są to pytania, w których respondent zostaje poproszony o ponumerowanie gotowych odpowiedzi wg określonego kryterium np. od najmniej istotnych dla siebie do najbardziej,
• pytania metryczkowe - obejmują cechy demograficzno-społeczne badanego, jak: wiek, płeć, wykształcenie, wykonywany zawód, stan cywilny itd.; zaleca się, aby były umieszczone na końcu kwestionariusza [Frankfort-Nachmias, 1996, s. 268-277].

Zasady formułowania pytań w badaniach ankietowych

Pytania zawarte w kwestionariuszu ankiety powinny być:

• konkretne, jednoznaczne i zrozumiałe dla respondenta;
• źródłem do testowania hipotez badawczych;
• pojedyncze;
• nie sugerujące odpowiedzi,
• definiujące najważniejsze pojęcia,
• logicznie poukładane,
• skierowane do odpowiednich osób,
• pozbawione podwójnych zaprzeczeń[ Frankfort-Nachmias, 2004, s. 267-282],
• pozbawione fachowego żargonu [Thomas W. Mangione, 1991, s. 31-36]
• krótkie i proste składniowo [ Dudkiewicz, 2000, s. 87-89]

Dobre strony posługiwania się kwestionariuszem ankiety

• jest prostym i szybkim sposobem na zebranie dużej ilości danych dot. badanej zbiorowości, niekoniecznie skupionej w jednym miejscu;
• dzięki standardowemu zestawowi pytań możliwe jest wielokrotne powtarzanie kwestionariusza,
• ankieta sprzyja zachowaniu wysokiego stopnia anonimowości, co pozytywnie wpływa na jakość odpowiedzi respondentów,
• ogranicza także rolę ankietera, co pozytywnie odzwierciedla się w postaci braku błędów ankieterskich.

Złe strony posługiwania się kwestionariuszem ankiety

• wymagają zarówno dużego doświadczenia badawczego, jak też i dobrego przygotowania metodologicznego osoby przeprowadzającej badania tego typu,
• nie pozwala dogłębnie zweryfikować badanego problemu przez ograniczenia, jakie niosą ze sobą zasady budowania "dobrego" kwestionariusza,
• ograniczony kontakt respondenta z ankieterem,
• trudno jest uzyskać 100% zwrot ankiet,
• naraża w wysokim stopniu badacza na brak odpowiedzi ze strony respondenta,
• respondent może wcześniej zapoznać się z całą listą pytań i udzielić odpowiedzi spójnych, ale nieszczerych [Sołoma, 1999, s. 82-84] [Kisiel, 2000, s. 27].

Modele kwestionariusza

• Model Behawiorystyczny - w modelu tym pytania są traktowane jak bodźce, a odpowiedzi, jako reakcja na pytania. Jednak to, co najważniejsze w procesie udzielania odpowiedzi, czyli sposób przetwarzania informacji przez respondenta, pozostaje niewyjaśnione przez ten model. Dlatego współcześnie bywa rzadko stosowany do analizy reakcji respondenta.
• Model Kontekstowy - wywodzi się z psychologii społecznej i traktuje respondenta, jako istotę społeczną, czyli wrażliwą na sytuację przedstawioną w ankiecie, wchodzącą w interakcje z osobą zadającą pytania, podatną na wpływy społeczne. Słabością tego modelu jest to, że pomija istotę procesu pytanie - odpowiedź. Nie jest on w stanie wskazać dlaczego respondenci odpowiadają tak, a nie inaczej, lecz potrafi wskazać dlaczego ci sami respondenci w różnych okolicznościach odpowiadają różnie.
• Model Poznawczy - Najbardziej powszechny w ostatnich latach model, służący do opisu reakcji respondenta na zadawane w kwestionariuszu pytania. W modelu poznawczym człowiek jest traktowany, jako układ przetwarzający informacje. W analizie sposobów przetwarzania informacji rozróżnia się trzy etapy: percepcji, rozumienia oraz zapamiętywania i formułowania sądów. Zgodnie z założeniami modelu poznawczego, respondent przechodzi, przed udzieleniem odpowiedzi ankieterowi, przez wszystkie trzy etapy.

Efekt Ankieterski

Efekt ten opisuje sytuacje, w których wpływ na treść odpowiedzi udzielonych przez ankietowanego mają liczne czynniki. Wśród nich możemy wyróżnić sposób zadania pytania, miejsce przeprowadzania ankiety, manipulacji ankietera czy też szczególnej sytuacji, w której przeprowadzany jest wywiad.

Ankieta — artykuły polecane

Wywiad — Obserwacja — Testy psychologiczne — Rozmowa kwalifikacyjna — Komunikowanie interpersonalne — Sondaż — Socjometria — Focus group — Badanie pilotażowe

Bibliografia

• Altkorn J. (2006), Marketing w turystyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Bajdak A. (2003), Internet w marketingu, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Dudkiewicz W. (2000), Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Stachurski, Kielce
• Franksoft-Nachmias C. (2001), Metody badawcze w naukach społecznych, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań
• Gruszczyński L. (2003), Kwestionariusze w socjologii, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice
• Kaczmarczyk S. (2003), Badania marketingowe. Metody i techniki, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Kisiel P. (2000), Społeczne aspekty badań marketingowych. Wybrane problemy, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków
• Korzeniowski L. (2010), Menedżment. Podstawy zarządzania, EAS, Kraków
• Łobocki M. (2004), Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków
• Mangione T. (1999), Ankietowanie pocztowe w badaniach marketingowych i socjologicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Nowak S. (2011), Metodologia badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Pilch T., Bauman T. (2001), Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa
• Schuman H. (2013), Metoda i znaczenie w badaniach sondażowych, Oficyna Naukowa, Warszawa
• Siuda P. (2016), Ankieta internetowa:zalety i wady – rekapitulacja
• Sołoma L. (2002), Metody i techniki badań socjologicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn
• Szacka B. (2003), Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa
• Szreder M. (2010), Metody i techniki sondażowych badań opinii, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Sztumski J. (2010), Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawnictwo Śląsk, Katowice
• Zaczyński W. (1995), Praca badawcza nauczyciela, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa

Autor: Patryk Bora, Ewa Marek