Centralne planowanie

Centralne planowanie - system funkcjonowania podmiotu gospodarczego na zasadach określonych przez główne organy władzy w tymże podmiocie. W latach 50. XX wieku, system ten był stosowany w polskiej gospodarce. Nazywany jest także mechanizmem nakazowo-rozdawczym ze względu na sposób podejmowania decyzji oraz dysponowanie dobrami (Tymiński M., 2003).

TL;DR

Centralne planowanie to system funkcjonowania gospodarczego, w którym decyzje są podejmowane przez główne organy władzy. W PRL przedsiębiorstwa były całkowicie podporządkowane władzy, a plany musiały być realizowane. System ten miał wiele wad, takich jak niedobory i brak konkurencyjności. Centralne planowanie jest związane z socjalizmem, ale nie jest jedynym sposobem jego realizacji.

Centralne planowanie w przedsiębiorstwach

Funkcjonowanie przedsiębiorstw w PRL jest najlepszym przykładem całkowitego podporządkowaniu się władzy. Dyrektor firmy pełnił funcję firguranta przekazującego odgórne nakazy i dbającego o ich wypełnianie. Kolejne szczeble miały odpowiednio mniejszy wpływ na funkcjonowanie przedsiębiorstwa (Dąbrowski Z., 1985). Rolą władz państwowych było zaplanowanie produkcji i podziału zasobów koniecznych do osiągnięcia założonych celów. Określone musiały zostać ilości surowców przypadające na konkretne przedsiębiorstwo oraz wielkość produkcji poszczególnych dóbr. Obowiązkiem pracowników było osiąganie lub przewyższanie wyników określonych przez rząd. W przypadku zbyt niskich wyników następowała kara, najczęściej finansowa, podczas gdy za wybitne osiągnięcia zakładu nie przyznawano wyróżnień. Po roku 1956 zmieniono formę planowania. Nie była ona już tak restrykcyjna, część nakazów zamieniono na korzystne materialnie zadania specjalne (Tymiński M., 2003). W kontekście centralnego planowania w przedsiębiorstwach uformowało się określenie procedury czółenka planistycznego (Tymiński M., 2003):

1. Organ władzy przekazuje zalecenia.
2. Wędrują one do władz przedsiębiorstw.
3. Następnie do przedstawicieli resortów, którzy dzielą się nimi z pracownikami.
4. Po wnikliwej analizie, informacja zwrotna wędruje kolejnymi szczeblami wzwyż.
5. Ostatecznie dotrze ona do rządzących.

W ten sposób uzgadniano plany oraz możliwości poszczególnych przedsiębiorstw. Ostateczna decyzja o przyznaniu surowców bądź określenia planu minimum należała jednak do centralnej władzy.

System socjalistyczny i kapitalistyczny

Z uwagi na to, że ilość surowców należna poszczególnym przedsiębiorstwom był a zdeterminowana przez ustalenia rządu, firmy nie zawsze otrzymywały to, czego i w jakich ilościach potrzebowały. Dlatego głównym problemem centralnego planowania jest tzw. gospodarka niedoborów (Tymiński M., 2002). Przedsiębiorstwom zależy na wyprodukowaniu takiej ilości dobra, aby stopniowo zaspokajać popyt oraz wyprzedać wszystko, co zalega w magazynach. W ten sposób przedsiębiorstwo maksymalizuje swoje dochody. Dzięki gospodarowaniu zależnemu od władz, dystrybucja nie zawsze odpowiadała potrzebom produkcyjnym. Częstym zjawiskiem była wielkość produkcji w najmniejszym stopniu nieodpowiadającej zapotrzebowaniu, a z drugiej strony pewne elementy zalegały w magazynach w ilościach hurtowych. Jednoczesny brak konkurencyjności na rynku sprawiał, że konsumenci obserwowali deficyt pewnych produktów, przy czym ilość innych przewyższała ich potrzeby. Tego typu zarządzanie najczęściej zestawia się z ideą kapitalizmu na zasadzie przeciwieństw. W kapitaliźmie głównym determinantem sprzedaży jest podaż i popyt, które w zajemnie na siebie wpływają i wyznaczają poziom produkcji poszczególnych dóbr. Konkurencyjność przedsiębiorstw wpływa na wysokość cen określanych przez podmioty, a nie narzucanych odgórnie. Przyczynia się to do zwiększenia dysproporcji w poziomie sprzedaży ale i do znacznie szybszego rozwoju firm (Tymiński M., 2003).

Socjalizm a centralne planowanie

Należy rozdzielić pojęcie socjalizmu od centralnego planowania. Socjalizm jest ideą, celem, do którego środkiem jest m.in. centralne planowanie. Może być ono jednak stosowane w zupełnie innym kontekście. Główna domeną socjalizmu jest taka dystrybucja zasobów, aby klasy społeczne doświadczające ich niedoboru otrzymały potrzebną ilość. Jednocześnie oznacza to, że elity dostaną tych dóbr mniej. W ten sposób zmniejszano dysproporcje w społeczeństwie. Tego typu zarządzanie utrudniało kontrolę społeczną nad wytworzonymi materiałami, co przyczyniało się do zmniejszenia udziału samego planowania, a zwiększało udział idei socjalizmu (Godłów-Legięć J., 1996).

Centralne planowanie — artykuły polecane

System gospodarczy — Gospodarka planowa — Gospodarka centralnie planowana — Zapotrzebowanie — Rachunek kosztów działań — Komunizm — Inflacja jawna — Ekonomiczność — Wydatki inwestycyjne

Bibliografia

• Dąbrowski Z. (1985), Pozycja i funkcje planistyczne dyrektora przedsiębiorstwa (w warunkach reformy gospodarczej) , Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny, nr 3
• Godłów-Legiędź J. (1996), Istota sporów o racjonalność gospodarki socjalistycznej a idea centralnego planowania w ujęciu Hayeka, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica, nr 138
• Sadera P. (2016), Od centralnego planowania do współzarządzania? Polski system edukacji w epoce zmiany paradygmatu administrowani], Zarządzanie Publiczne, Nr 1/35
• Tymiński M. (2002), Malwersacje w przedsiębiorstwach socjalistycznych w Polsce (1950-1970), Dzieje Najnowsze, nr 4
• Tymiński M. (2003), Funkcjonowanie przedsiębiorstwa przemysłowego w systemie centralnego planowania (1956-1970), Dzieje Najnowsze, nr 35/2

Autor: Emilia Jarecka