Monopol naturalny

Monopol naturalny jest to sytuacja istniejąca na rynku dóbr i usług gdzie istnieje tylko jeden przedsiębiorca wytwarzający dane dobro lub usługę, a występowanie więcej niż jednego producenta byłoby utrudnione oraz ekonomicznie nieuzasadnione.

W przypadku przedsiębiorstw zajmujących się produkcją jednego dobra, ograniczony popyt, a także efekt skali produkcji powoduje, że jest ono w stanie zaspokoić zapotrzebowanie na towar taniej, niż gdyby robiło to więcej jednostek organizacyjnych.

Z kolei w przedsiębiorstwach wieloproduktowych musi występować ekonomia zakresu, co oznacza, że produkcja dwóch lub więcej produktów o podobnym sposobie wytwarzania powoduje wzrost wielkości produkcji i jednocześnie obniżenie kosztów jednostkowych.

Rys. 1. Równowaga w modelu monopolu naturalnego

Zjawisko monopolu naturalnego związane jest z występowaniem dużych korzyści skali.

Na rysunku 1 widzimy, że przy danym popycie (D) długookresowy koszt przeciętny stale maleje wraz ze wzrostem produkcji. Monopolista sprzedaje ilość Q1 po cenie P1 (ponieważ osiąga wtedy zyski nadzwyczajne). Produkcja optymalna w monopolu naturalnym wyznaczana jest przez przecięcie krzywej przychodu krańcowego MR z krzywą krańcowych kosztów długookresowych LMC.

Oznaczenia:

• Q - produkcja
• P - cena
• MR - przychód krańcowy
• LAC - długookresowe koszty przeciętne
• LMC - długookresowe koszty krańcowe

TL;DR

Monopol naturalny to sytuacja, w której na rynku istnieje tylko jeden producent danego dobra lub usługi. Monopole naturalne mają duże korzyści skali i mogą zawyżać ceny. Istnieją różne rodzaje monopoli naturalnych, takie jak sieciowe i punktowe. Bariery wejścia na ten rynek są wysokie, co utrudnia pojawienie się konkurencji. Regulacja monopoli naturalnych może być administracyjna lub ekonomiczna. W celu uniknięcia nieefektywności monopolistów, stosuje się nacjonalizację lub inne metody regulacji.

Rodzaje monopoli naturalnych

Wyróżniamy dwa rodzaje monopoli naturalnych:

• sieciowe (np. gazociągi, wodociągi, sieci wysokiego napięcia do przesyłania energii, łącza telekomunikacyjne, linie kolejowe)
• punktowe (np. dworzec kolejowy, lotnisko)

Wymienione przykłady monopoli naturalnych mają charakter dóbr podstawowych, co oznacza, że posiadają duży wpływ na rozwój gospodarczy danego państwa - składają się na infrastrukturę publiczną i służą społeczeństwu.

Bariery wejścia na rynek

Elementami utrudniającymi wejście na taki rynek kolejnej firmie z powodu dużego ryzyka ekonomicznego są:

• wysoki początkowy nakład kapitału,
• wyjątkowo długi okres zwrotu kapitału,
• wysoki koszt utrzymania infrastruktury (ze względu na wysokie koszty stale i niskie, które są niezależne od poziomu wykorzystania danej infrastruktury),
• koszty utopione (majątek jest trudny do ponownego wykorzystania po ewentualnym rozwiązaniu przedsiębiorstwa),
• konieczność istnienia dużej grupy odbiorców do osiągnięcia zysku,
• niepodzielność procesu technologicznego.

Cechy monopoli naturalnych

• mają tendencję do zawyżania cen, co pozwala na osiągnięcie zysków większych niż byłoby to możliwe w przypadku istnienia konkurencji doskonałej.
• jako że jest jedynym producentem dobra lub usługi nie odczuwa nacisku na minimalizację kosztów funkcjonowania
• przedsiębiorstwa działające w oparciu o model monopolu naturalnego nie wykazują aktywności w zakresie innowacji
• w monopolu nie przykłada się dużego znaczenia do jakości obsługi klientów oraz odpowiadania na ich potrzeby.
• jako że monopol ma wyłączność na danym rynku może wykazywać skłonność do wkraczania na inne rynki i eliminowania działających tam przedsiębiorców

Regulacja naturalnych monopoli

Istnieją dwa rodzaje regulacji monopoli naturalnych:

• regulacja administracyjna, którą dzielimy na ogólną mającą wpływ na prawne funkcjonowanie sektorów (np. podatki) oraz specyficzną, czyli dbającą o interesy społeczeństwa (np. ochronę praw konsumentów),
• regulacja ekonomiczna, która ma wpływ na wielkości ekonomiczne.

Uważa się, że jeżeli nie istnieją znaczne bariery wejścia do danej gałęzi oraz popyt na produkty bądź usługi jest w miarę elastyczny to monopolista nie będzie w stanie ustalać cen monopolowych. Jednak istnieją gałęzie w których ogromne nakłady kapitałowe wykluczają możliwość pojawienia się firm konkurencyjnych. Panująca w nich swoboda w zakresie ustalania cen i wielkości produkcji może doprowadzić do nieefektywności wyrażanej społecznym kosztem działania monopolu. Ponadto istotnym argumentem wydaję się być fakt, że produkcja tych przedsiębiorstw jest na poziomie niższym niż na poziomie najbardziej efektywnym (Pareto) z punktu widzenia mikroekonomii, czyli gdy krzywa popytu zrównuje się z krzywą długookresowego kosztu krańcowego. Niestety produkcja na tym poziomie powodowałaby straty przedsiębiorstwa, gdyż cena nie pokrywałaby kosztów przeciętnych. Takie funkcjonowanie wymagałoby subsydiowania ze strony państwa w wielkość przynajmniej pokrywającej straty. To z kolei może spowodować, że firmy stracą bodziec do kontroli kosztów i ostatecznie produkcja oraz cena wrócą do poziomu sprzed regulacji.

Zatem aby uniknąć niewydajnych działań monopolisty przy jednoczesnym zachowaniu społecznych korzyści w obszarze kosztów produkcji danej jednostki organizacyjnej, do lat 60. ubiegłego wieku stosowano nacjonalizację monopolu, zakładając, że będzie ona prowadziła do osiągania korzyści w interesie publicznym, a działalność państwa będzie efektywna. Organy regulujące mają wpływ na ustalenie maksymalnej ceny jak i minimalnej jakości produktu, a także usług zaspokajających potrzeby zbiorowe. Państwo ma moc regulującą takich obszarów rynku jak bariery wejścia, efekty zewnętrzne, koszty transakcyjne oraz niedoskonałą informację, co ma być efektem zwiększenia korzyści społecznych i maksymalizacji zadowolenia. Z powodu zakwestionowania skuteczności tej metody na tle nierealności niektórych założeń (np. doskonała informacja czy zerowe koszty transakcyjne), a także pasywnej działalności państwa w interesie publicznym zaczęto szukać nowego rozwiązania. Obecnie upatruje się go w koncepcji subaddytywności kosztów.

Co prawda w sytuacji występowania monopolu naturalnego wejście na dany obszar rynku kolejnego przedsiębiorstwa jest nierzeczywiste, jednak możliwa jest konkurencja o wejście na rynek i potencjalna konkurencja.

Monopol naturalny — artykuły polecane

Strategia konkurencji — Strategia koncentracji — Monopol — Strategia projakościowa — Konkurencyjność — Monopol, oligopol, konkurencja — Strategia penetracji — Polipol — Oligopol

Bibliografia

• Begg D., Fisher S., Vernasca G., Dornbusch R. (2014), Ekonomia: Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Czarny E. (2006), Mikroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
• Dobroczyńska A., Juchniewicz L. (2005), Transformacja ustrojowa w polskiej elektroenergetyce, Od pełnego monopolu naturalnego ku pełnej konkurencyjności?, Biuletyn Urzędu Regulacji Energetyki, nr 6
• Kamerschen D., McKenzie R., Nardinelli C. (1993), Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ, Gdańsk
• Kamińska A. (2009), Monopol naturalny i jego regulacja, Rocznik Naukowy Wydziału Zarządzania w Ciechanowie, nr 1-2
• Kopycińska D., Borkowska B. i inni (2006), Regulacyjna rola państwa we współczesnej gospodarce, Printgroup, Szczecin
• Milewski R., Kwiatkowski E. (red.) (2016), Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Autor: Joanna Szatan, Klaudia Dutka