Stosunek prawny

Między ludźmi dochodzi nieustannie do kontaktów. Świadczą sobie wzajemnie także usługi. Połączeni są ze sobą np. poprzez członkostwo w jednym klubie lub też np. podróżowanie jednym wagonem. Takie oto więzi nazywa się stosunkiem społecznym. I to właśnie z tych oto stosunków wyodrębnia się taka grupa stosunków, które z punktu widzenia państwowych interesów, czyli inaczej ze społecznego punktu widzenia jest ważna. Sytuacje pokazujące jak ludzie pomiędzy sobą się zachowują, jak wzajemnie się traktują, nie są obojętne dla państwa. Państwo chcąc skłonić swoich obywateli do określonego postępowania regulując te stosunki. Reguluje je za pomocą prawnych norm. I to właśnie takie stosunki nazywa się stosunkiem prawnym [ W. Siuda, 1997, s. 19]. między ludźmi dochodzi do wymiany słów, witają się między sobą oraz używają zwrotów grzecznościowych - są to społeczne fakty. A jeżeli chodzi o stosunki prawne, to w ich ramach ostatecznie się realizują wartości i cele, które są związane z prawem. Zmierzają one do określonego ukształtowania się zachowań wzajemnych pomiędzy adresatami norm prawnych [ S. Piątek, I. Postuła, 2011, s. 47].

Stosunek prawny to rodzaj zależności i powiązań wyznaczonych w normę prawną pomiędzy co najmniej dwoma podmiotami prawa. Jest jednym z rodzajów stosunków społecznych, czyli takich relacji między przynajmniej dwoma osobami, w których zachowania jednaj strony (działanie lub zaniechanie) wywołują reakcję innej strony (działanie i zaniechanie) i podlegają kontroli norm społecznych (prawnych, moralnych, obyczajowych, itp.). Od innych stosunków społecznych różni go fakt, iż jego elementy składowe, powstanie, zmiana i ustanie są związane z treścią norm prawa obowiązującego. Jednym z rodzajów stosunku tetycznego jest właśnie stosunek prawny. Stosunkiem prawnym jest stosunek społeczny, istniejący poprzednio jako faktyczny stosunek. Stosunek, który powstał dzięki temu, że ustanowiono i obowiązuje określona norma prawna [ H. Rot, 1992, s. 95-96].

TL;DR

Stosunek prawny to zależność między co najmniej dwoma podmiotami prawa, regulowana normami prawno-społecznymi. Powstaje na podstawie faktów prawnych i składa się z pięciu elementów: prawa podmiotowego, obowiązku, podmiotu prawa, podmiotu obowiązku i przedmiotu stosunku prawnego. Stosunki prawne mogą być publiczne (z udziałem organów władzy) lub prywatne (między osobami fizycznymi i prawnymi). Podział stosunków prawnych można dokonać również ze względu na rodzaj relacji, stopień aktualizacji i liczbę podmiotów.

Powstawanie stosunku prawnego

Jak już było wspomniane stosunki prawne są stosunkami społecznymi. Powstają, zmieniają się a także w następstwie pewnych faktów nazwanych faktami prawnymi, ustają. Nie każde zdarzenie czy zachowanie jest faktem prawnym. Faktem prawnym jest zdarzenie z którym związane są pewne konsekwencje poprzez normy prawne. Czyli zdarzenia te są dla prawa doniosłe. Można je podzielić na zachowania i zdarzenia. Tak więc zdarzeniami nazwane są takie fakty, które niezależne są od zachowań i woli ludzi, z którymi normy wiążą konsekwencje. Zdarzeniem prawnym jest upływ czasu czy też śmierć. Drugim rodzajem prawnych faktów są zachowania. Zachowania to prawne fakty, które zależne są od woli prawnych podmiotów. Działania są zachowaniami aktywnymi. Wśród nich wyróżnia się: czynności konwencjonalne a także inne czynności, które się nazywa czynami [ S. Wronkowska, 2005, s. 177-178].

Elementy stosunku prawnego

W każdym prawnym stosunku występuje pięć elementów. Są nimi:

1. prawo podmiotowe,
2. obowiązek, który odpowiada prawu podmiotowemu,
3. podmiot prawa,
4. podmiot obowiązku,
5. przedmiot stosunku prawnego.

Strony tego stosunku są elementami stosunku prawnego, a także obowiązki i prawa, które im przysługują [ W. Siuda, 1997, s. 18]. Stosunek prawny nie może istnieć bez stron. To właśnie między nimi zachodzą bowiem więzi prawne. Stronami stosunku są osoby czy organizacje będące jednocześnie adresatami norm prawnych regulujących ten stosunek. Mogą być to jedynie pomioty wykreowane przez prawo, czyli podmioty prawa. Stroną stosunku prawnego może być więcej niż jednak podmiot. Na przykład gdy kilka osób kupuje razem nieruchomość, to są one jedna stroną w umowie kupna-sprzedaży. Stosunki prawne są przy tym na ogół dwustronne, mogą jednak istnieć także wielostronne. Przykładem może być tutaj umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej zawarta przez dwie strony (stosunek trójstronny), czy umowa spółki.

W każdym stosunku prawnym można wyróżnić uprawnienia (prawo podmiotowe) jednaj strony i obowiązki drugiej strony. Sytuacja prawna jednej strony polega na tym, że może ona domagać się od drugiej strony jakiegoś zachowania (świadczenia), np. wierzyciel może (ma prawo podmiotowe) domagać się od drugiej strony (dłużnika) zwrotu długu, a dłużnik na obowiązek dług zwrócić. Stosunki łączące strony są budowane tak, że między uprawnieniami i obowiązkami traktowanymi jako elementy owych stosunków występuje ścisła korelacja.

Przedmiotem stosunku prawnego jest natomiast to, do czego jedna strona jest uprawniona, druga zaś zobowiązana. Przedmiotem może być np. rzecz sprzedawana, dzierżawiona, wynajmowana, może być określone zachowanie, np. wygłoszenie wykładu, naprawa samochodu, a także prawa osobiste, np. autorskie prawa niemajątkowe.

Pomiędzy dwiema podmiotami zachodzi stosunek prawny. Zasadniczo wyróżnia się dwie kategorie takich osób. Wyróżnia się:

1. osoby fizyczne,
2. osoby prawne [ A. Łopatka, 2013, s. 215].

Rodzaje stosunków prawnych

Stosunki prawne powstające na podstawie faktów prawnych są różnorodne i można je dzielić ze względu na następujące kryteria:

1. metodę regulacji,
2. rodzaj relacji między podmiotami,
3. stopień "aktualizacji",
4. liczbę podmiotów.

Ze względu na metodę regulacji prawnych wyróżnia się stosunki publicznoprawne i prywatnoprawne.

• stosunki publicznoprawne charakteryzują się tym, że jedną ze stron stosunku jest organ władzy publicznej tj. państwowej lub samorządowej, drugą zaś inny organ albo obywatel, osoba fizyczna, osoba prawna, jednostka organizacyjna. Jedna ze stron - organ władzy znajduje się przy tym w pozycji nadrzędnej wobec drugiej strony, która jest prawnie podporządkowana. Zawiązanie owego stosunku prawnego może nie być dobrowolne dla jednej ze stron, a nawet dla obu. Wynika to bowiem z jednostronnej decyzji organu władzy lub z mocy samego prawa. Uprawnienia i obowiązki nie są dobrowolnie ustalane przez strony, lecz określane przez normy bezwzględnie wiążące. Ważny jest również fakt, iż niewykonanie obowiązków zagrożone jest sankcjami egzekucyjnymi, a niekiedy też karnymi.
• stosunki prywatne charakteryzują się natomiast tym, iż stronami są tutaj osoby fizyczne i prawne, a ich wzajemna pozycja jest formalnie równa. Stosunki te są nawiązywane najczęściej dobrowolnie i kształtowane w szerokim zakresie automatycznymi decyzjami podmiotów tych stosunków. Także rozwiązanie dokonuje się często w drodze dobrowolnego porozumienia. Sankcje jakie grożą w przypadku naruszenia uprawnień lub niewykonania obowiązków cywilnoprawnych, to przede wszystkim sankcje nieważności czynności prawnej, odszkodowanie i inne sankcje cywilne.

Ze względu na rodzaj relacji zachodzących pomiędzy podmiotami wyróżnia się natomiast stosunki zobowiązaniowe i podległości kompetencyjnej.

• stosunek prawny typu zobowiązaniowego zawiązuje się ze względu na normę prawną, wyznaczającą jej adresatom obowiązek podjęcia zachowania zwróconego ku sprawom drugiego podmiotu. Mogą to być zachowania korzystne np. oddanie długu, wypłata wynagrodzenia, ale i niekorzystne, np. zajęcie mienia w drodze egzekucji, wykonanie kary pozbawienia wolności. Tego typu stosunki są charakterystyczne dla prawa cywilnego, choć występują również w innych gałęziach, także publicznych.
• stosunek prawny podległości kompetencyjnej zawiązuje się natomiast ze względu na jakąś normę kompetencyjną, która wyznacza jej adresatowi obowiązek zrealizowania określonego zachowania, gdy podmiot uzyskujący kompetencje uczyni z niej użytek i dokona odpowiedniej czynności konwencjonalnej, do której został upoważniony. Cechą charakterystyczną tego rodzaju stosunku jest to, iż jeden z podmiotów (wyposażony w kompetencje) ma pozycje nadrzędną w stosunku do tej kompetencji.

Patrząc na "stopień aktualizacji", czyli określenie co do tożsamości podmiotów stosunku prawnego wyodrębnia się stosunki dwustronnie zindywidualizowane i jednostronnie zindywidualizowane.

• stosunki dwustronnie (wielostronne) zindywidualizowane to takie, których podmioty są określone co do tożsamości. Stosunki te powstają najczęściej poprzez zawarcie umowy lub czynność jednostronną, np. wypowiedzenie umowy, czyli z chwilą zaistnienia faktu prawnego lub faktu przewidzianego przez naturę.
• stosunki jednostronnie zindywidualizowane to natomiast stosunki, w których tylko jedna strona może być wskazana (określona co do tożsamości). Inne podmioty nie są natomiast zidentyfikowane. Przykładem może być tutaj stosunek prawny własności. Dopiero w przypadku gdy określona co do tożsamości osoba naruszy uprawnienia właściciela, stosunek prawny dotąd jednostronnie zindywidualizowany przekształca się w dwustronnie zindywidualizowany, a prawa i obowiązki stron określone w przepisach stają się aktualne.

Ostatni podział dotyczy natomiast liczby uczestników stosunku prawnego, rozróżniającego go na dwu - i wielostronne.

• stosunki prawne dwustronne to te, w których uczestniczą przewidziane przez normy prawne dwie strony. Są to stosunki między dzierżawcą a wydzierżawiającym, kupującym a sprzedawcą, darczyńcą a obdarowanym.
• stosunki prawne wielostronne to takie, w których liczba podmiotów jest nieograniczona, a ponadto jest otwarta na nowe podmioty, które mogą dołączyć, np. spółka akcyjna, spółdzielnia.

Stosunek prawny — artykuły polecane

Podmiot prawa — Sankcja — Interes prawny — Nacjonalizacja — Czynność prawna — Oszczerstwo — Świadczenie — Zdolność do czynności prawnych — Prawo pierwokupu

Bibliografia

• Ćwierz-Matysiak B. (1999), Wprowadzenie do prawa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław
• Łopatka A. (2013), Prawoznawstwo, Polskie Wydawnictwo Prawnicze IURIS, Warszawa
• Łukosz T. (1998), Prawo dla ekonomistów, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław
• Piątek S., Postuła I. (2011), Podstawy prawa w gospodarce, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa
• Rot H. (1992), Wstęp do nauk prawnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław
• Siuda W. (2013), Elementy prawa dla ekonomistów, Contact, Poznań
• Wronkowska S. (2005), Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, Wydawnictwo Ars boni et aequi, Poznań

Autor: Magdalena Szajber, Klaudia Żydek