Materializm historyczny

Materializm historyczny jest to koncepcja polegająca na założeniu, że kwestie ekonomiczne są główną determinantą formowania się świadomości społecznej oraz że biorą one znaczący udział w tworzeniu systemów polityczno-prawnych danego państwa. Autorem tego zagadnienia jest znany niemiecki filozof Karol Marks.

Siła wytwórcza jako podstawa rozwoju historycznego

Karol Marks zwraca uwagę na dużą zależność między metodami wytwarzania oraz dostarczania dóbr, a tempem oraz kierunkiem biegu historii danego społeczeństwa. Fundamentem do tego jest zapewnienie podstawowych elementów egzystencji takich jak:

• jedzenie
• picie
• ubiór
• miejsce do zamieszkania

Dopiero po tym, jak człowiek zaspokoi wyżej wymienione potrzeby, będzie mógł podejmować bardziej złożone działania. Nie wiąże się to jednak z tym, że ludzie będą motywować wszystkie swoje działania kwestiami ekonomiczno-bytowymi tylko ma za zadanie pokazać nam istotę związku pomiędzy wielkością siły wytwórczej i przyrostu możliwości technologicznych, a późniejszym kształtowaniem się systemów działania oraz myślenia reprezentowanych przez dane społeczeństwo.

Materializm historyczny a społeczeństwo

Według Marksa wszelkie zachodzące zmiany oraz rewolucje w danej zbiorowości wynikają z przekształceń w ekonomicznych fundamentach społeczeństwa. Wielkość tych przemian determinuje intensywność tego procesu. Oznacza to, że najistotniejsza w danej sferze ekonomicznej metoda produkcji obrazuje w pełni jej charakter, a rewolucja społeczna wynika z przemian zachodzących w rzeczowych materiałach wytwórczych.

Wszelkie zachodzące transformacje społeczne oraz religijne, a także rewolucje ideologiczne i zmiany prawno-politycznych wynikają według Marksa z niezgodności w materialnych fundamentach społeczeństwa określanych szerzej jako sprzeczność między "społecznymi siłami wytwórczymi, a stosunkami produkcji".

Nie-Marksowski materializm historyczny

Nie-Marksowski materializm historyczny jest koncepcją opracowaną przez polskiego filozofa Leszka Nowaka, która była potem rozwijana przez innych polskich uczonych, a jej ostateczną formę nadał jej Oskar Lange w książce Ekonomia polityczna. Od koncepcji zaproponowanej przez Karola Marksa różni się następującymi elementami:

• Nie-Marksowski materializm historyczny skupia się zdecydowanie bardziej na kwestiach społecznych i zakłada, że tym co wpływa na rozwój historyczny, są konflikty międzyludzkie, a konkretnie te zachodzące między klasami społecznymi.
• Drugą różnicą jest brak hierarchii wykazującej fundamenty, na których następnie formowane są bardziej złożone elementy. W tej koncepcji zdefiniowane są trzy obszary społeczne takiej jak: ekonomiczna, polityczna oraz duchowa i każda z nich jest odrębna.
• Kolejną różnicą jest wynikający z powyższego punktu podział klas. W Marksowskiej koncepcji istnieje podział ze względu na posiadanie lub nieposiadanie zasobów wytwórczych, a w nie-Marksowskiej możemy wyróżnić trzy takie grupy. Są nimi: właściciele i producenci, rządzący i mieszkańcy, a także duchowni i wierni.

W kwestii nie-Marksowskiego materializmu historycznego istotne jest także zwrócenie uwagi, że konflikt zachodzi również między panującymi w danej klasie, a podporządkowanymi. Do rywalizacji dochodzi również wśród tych, którzy stoją na czele danej zbiorowości. Wszystkie te sprzeczności łączą się ze sobą i wpływają na ostateczną dynamikę relacji społecznych w konkretnej klasie.

Krytyka i kontrowersje związane z materializmem historycznym

Krytyka determinizmu ekonomicznego

Materializm historyczny, będący podstawową teorią marksistowską, zakłada, że czynniki ekonomiczne są głównym motorem zmian społecznych w historii. Jednak krytycy tej teorii argumentują, że skupienie się tylko na czynnikach ekonomicznych jest uproszczeniem rzeczywistości i nie uwzględnia innych istotnych aspektów.

Jednym z głównych argumentów przeciwko determinizmowi ekonomicznemu jest fakt, że społeczeństwo składa się z wielu różnych sfer, takich jak polityka, kultura, religia czy ideologia, które również wpływają na jego rozwój. Ignorowanie tych innych czynników społecznych prowadzi do uproszczenia procesu historycznego i niedocenienia ich wpływu na zmiany społeczne.

Ponadto, krytycy materializmu historycznego twierdzą, że czynniki ekonomiczne nie są jedynymi determinującymi czynnikami w historii. Inne czynniki, takie jak przypadkowość, indywidualne decyzje i działania, a także wpływ ideologii, mogą mieć równie istotny wpływ na kształtowanie się społeczeństwa. W związku z tym, skupienie się tylko na ekonomii prowadzi do uproszczenia i fałszywej reprezentacji procesów historycznych.

Krytyka redukcjonizmu w materializmie historycznym

Redukcjonizm w kontekście materializmu historycznego odnosi się do tendencji do sprowadzania wszystkich aspektów społecznych i kulturowych do czynników ekonomicznych. Krytycy materializmu historycznego twierdzą, że taka redukcjonistyczna perspektywa prowadzi do zaniedbania i pominięcia innych ważnych czynników, które również wpływają na zmiany społeczne.

Uwzględnienie innych aspektów społecznych i kulturowych jest istotne, ponieważ społeczeństwo nie składa się tylko z ekonomii. Czynniki takie jak polityka, kultura, ideologia czy religia mają równie duże znaczenie i wpływają na rozwój społeczeństwa. Pominięcie tych czynników prowadzi do jednostronnego spojrzenia na historię i jej interpretację.

Krytycy materializmu historycznego argumentują, że uwzględnienie innych aspektów społecznych i kulturowych pozwala na pełniejsze zrozumienie procesów historycznych. Przykładowo, polityczne decyzje, ideologiczne zmiany czy rewolucje kulturalne mają wpływ na zmiany społeczne i nie mogą być zredukowane jedynie do czynników ekonomicznych.

Kontrowersje wokół materializmu historycznego

Materializm historyczny, jako teoria marksistowska, jest obiektem wielu kontrowersji. Jedną z głównych kontrowersji jest kwestia stopnia, w jakim czynniki ekonomiczne rzeczywiście determinują zmiany społeczne. Niektórzy krytycy twierdzą, że czynniki ekonomiczne są jedynym i głównym motorem zmian, podczas gdy inni uważają, że inne czynniki mają równie duże znaczenie.

Inną kontrowersyjną kwestią jest sposób, w jaki materializm historyczny interpretuje i analizuje historię. Niektórzy krytycy argumentują, że materializm historyczny jest zbyt uproszczony i nie uwzględnia różnorodności społecznej oraz indywidualnych decyzji i działań.

Perspektywy na materializm historyczny są zróżnicowane. Niektórzy badacze uważają, że materializm historyczny jest nadal ważnym narzędziem do analizy i zrozumienia zmian społecznych. Twierdzą, że mimo pewnych niedoskonałości, teoria ta daje ogólny obraz procesów historycznych i pozwala na identyfikację podstawowych czynników wpływających na społeczeństwo.

Inni badacze preferują bardziej kompleksowe podejście, które uwzględnia różnorodność czynników społecznych i kulturowych. Twierdzą, że materializm historyczny powinien być traktowany jako jeden z wielu narzędzi do analizy społecznej i nie powinien dominować nad innymi perspektywami.

Materializm historyczny — artykuły polecane

Egalitaryzm — Funkcjonalizm — Stratyfikacja — Nierówności społeczne — Etyka — Partykularyzm — Organicyzm — Kapitał społeczny — Socjotechnika — Metodyka XPrince

Bibliografia

• Brzechczyn K. (2013), Zwycięska rewolucja i przegrana modernizacja. Próba parafrazy teorii rewolucji społecznych Thedy Skocpol w aparaturze pojęciowej nie-Marksowskiego materializmu historycznego [w:] Jednostka w układzie społecznym. Próba teoretycznej konceptualizacji K. Brzechczyn, M. Ciesielski, E. Karczyńska (red.), Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Społecznych, Poznań
• Cichoracki M. (2012), Marksowski materializm historyczny - koncepcja związku między bazą a nadbudową oraz prymatu czynników ekonomicznych, Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna, nr 1
• Czajkowski W. (2013), Kilka uwag o Leszka Nowaka nie-marksowskim materializmie historycznym... [w:] Jednostka w układzie społecznym. Próba teoretycznej konceptualizacji K. Brzechczyn, M. Ciesielski, E. Karczyńska (red.), Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Społecznych, Poznań

Autor: Dominik Wojdyła