Automatyczny stabilizator koniunktury
Automatyczne stabilizatory koniunktury są to instrumenty (narzędzia), które mają swoje stałe miejsce w systemie gospodarczym. Narzędzia te mechanicznie pobudzające lub hamujące wysoką aktywność gospodarczą wykluczają udział państwa. Mimo automatycznego działania, muszą jednak zostać wprowadzone do systemu przez politykę gospodarczą. (A. Nowak, Zalega T. i in. 2015, s. 217). Automatyczne stabilizatory koniunktury są składnikami wydatków lub podatków państwa. Przekształcają się automatycznie razem ze zmianą poziomu aktywności gospodarczej, która mierzona jest za pomocą PKB. (S. Lis 2011, s. 93) Mają one pomocny udział w stabilizacji makroekonomicznej, ponieważ wpływają na łagodzenie końcowych wahań cykli koniunkturalnych (P. Krugman, R. Wells 2012, s. 369) Na tej podstawie można spostrzec, że funkcjonują na występującej w systemie podatkowym "giętkości". (R. Dziemianowicz, R. Budlewska, M. Poniatowicz 2016, s. 33) Automatyzm tych instrumentów polega na tym, że (R. Milewski i in. 1999, s. 440):
- ich zatwierdzenie powoduje, że zaczynają funkcjonować bez obowiązku nanoszenia poprawek spowodowanych zmianami sytuacji gospodarczej,
- siła i zakres ich działalności jest uzależniony wyłącznie od skali zmian w poziomie aktywności gospodarczej.
W konsekwencji funkcjonowania automatycznych stabilizatorów koniunktury istnieje możliwość powstania deficytu budżetowego podczas recesji oraz nadwyżek budżetowych w czasie pomyślnej koniunktury (R. Milewski i in. 1999, s. 442) Automatyczne stabilizatory koniunktury zazwyczaj są zbyt słabe, aby zupełnie zapobiegnąć recesji. Aczkolwiek bez ich udziału produkcja i zatrudnienie uległyby przypuszczalnie mocniejszym wahaniom niż te występujące w rzeczywistości (G. Mankiw, M. Taylor 2016, s. 401)
TL;DR
Automatyczne stabilizatory koniunktury to narzędzia ekonomiczne, które automatycznie pobudzają lub hamują aktywność gospodarczą w celu stabilizacji koniunktury. Są one częścią systemu wydatków i podatków państwa i dostosowują się automatycznie do zmian w poziomie aktywności gospodarczej. Mają one za zadanie łagodzić wahań cykli koniunkturalnych, ale nie są wystarczająco silne, aby całkowicie zapobiec recesji. Efektywność stabilizatorów zależy od wielu czynników, takich jak progresywność systemu podatkowego, stopień otwarcia gospodarki i poziom długu publicznego.
Geneza
Teoretyczne fundamenty polityki makroekonomicznej związanej z automatycznymi stabilizatorami koniunktury można znaleźć w keynesowskiej ekonomii popytu i pracach, które zostały podjęte w USA po zakończeniu II wojny światowej. Zamiarem tych prac było opracowanie "koncepcji systemowego rozwiązania", które dałoby możliwość samodzielnego łagodzenia wahań koniunkturalnych z wykorzystaniem stabilizatorów budżetowych. Stabilizatory te miały pełnić funkcję mechanizmu, którego zadaniem miało być łagodzenie skutków szoków popytowych. A także funkcję mnożnika, który uruchamiany był w wyniku spadku podatków i wzrostu wydatków budżetowych podczas recesji oraz "powodujący wzrost opodatkowania i spadek wydatków budżetowych w warunkach boomu gospodarczego". (B. Mucha-Leszko, M. Kąkol 2013, s. 124-125)
Grupy automatycznych stabilizatorów koniunktury
Automatyczne stabilizatory koniunktury można wyróżnić ze względu na dwie grupy (A. Krajewski 2005, s. 189):
- jednostronne - ich stabilizujące oddziaływanie na koniunkturę wspomaga się na wydatkach lub dochodach do budżetu,
- dwustronne - oddziałują stabilizująco za pomocą wydatków i dochodów.
Przykłady automatycznych stabilizatorów koniunktury
Do automatycznych stabilizatorów koniunktury można zaliczyć (K. Kalinowska 2015, s. 155):
- podatki dochodowe,
- składki na ubezpieczenia społeczne,
- świadczenia społeczne,
- podatek korporacyjny,
- podatki pośrednie np. podatek od wartości dodanej VAT,
- zasiłki dla bezrobotnych,
- deficyt budżetu państwa,
- import dóbr i usług z zagranicy - "podczas recesji spada popyt na import i rośnie zapotrzebowanie na produkty krajowe, co może dodatkowo stymulować wzrost produkcji i zatrudnienia". (S. Lis 2011, s. 94)
Wymogi automatycznych stabilizatorów koniunktury
Aby dane narzędzie polityki fiskalnej można było nazwać automatycznym stabilizatorem koniunktury, musi ono spełniać następujące warunki (K. Kalinowska 2015, s. 155):
- być wrażliwym na zmiany PKB oraz bezrobocia a także samodzielnie przejawiać wahania w trakcie trwania cyklu,
- wygładzać wahania pojawiające się w PKB oraz konsumpcji, które mają na celu stabilizację gospodarki,
- być skonstruowanym w taki sposób, dzięki któremu dyskrecjonalna polityka fiskalna nie miałaby możliwości hamowania ich stabilizującego wpływu,
- wpływać na procykliczność salda budżetowego, powodując przy tym powstawanie nadwyżki w budżecie państwa w czasie boomu oraz deficytu w okresie recesji,
- działać w sposób automatyczny, niezależny od decyzji podejmowanych przez władze gospodarcze,
- w okresie recesji powinny zwiększać dochody rozporządzalne gospodarstw domowych, a w czasie korzystnej koniunktury je zmniejszać.
Warunki funkcjonowania automatycznych stabilizatorów koniunktury
Aby automatyczne stabilizatory koniunktury miały sposobność prawidłowego funkcjonowania, powinny być zrealizowane dwa warunki (A. Krajewski 2005, s. 189):
- wymagana byłaby natychmiastowa zapłata (zasiłki dla bezrobotnych, podatki i składki) zgodnie z zasadą pay-as-you-pay,
- w czasie okresu korzystnej koniunktury rząd powinien kumulować zwiększone wpływy w celu późniejszego przeznaczenia na podwyższone wydatki w okresie recesji, bez konieczności ograniczenia innych wydatków lub zwiększania stawek podatkowych.
Zadania automatycznych stabilizatorów koniunktury
Zadaniem automatycznych stabilizatorów koniunktury jest:
- samoczynne reagowanie na zmiany, które zachodzą w gospodarce (przeważnie w kierunku przeciwnym), (R. Dziemianowicz, R. Budlewska, M. Poniatowicz 2016, s. 33)
- "ograniczenie zmienności całkowitych wydatków i per saldo fluktuacji produkcji i zatrudnienia", (S. Lis 2011, s. 93)
- hamowanie spadku popytu agregatowego w okresie recesji oraz ograniczanie jego wzrostu w fazie pomyślnej koniunktury, (S. Lis 2011, s. 93)
- "zmniejszenie mnożnika inwestycyjnego", (K. Łaski 2015, s. 101)
- "antycykliczne zmiany deficytu budżetowego: spadek deficytu w okresie wzrostu inwestycji oraz wzrost deficytu w okresie ich spadku". (K. Łaski 2015, s. 101)
Zalety i wady automatycznych stabilizatorów koniunktury
Zalety (R. Dziemianowicz, R. Budlewska, M. Poniatowicz 2016, s. 33-34):
- szybkość reakcji na wahania cykliczne,
- skrócenie reakcji na zmiany występujące w koniunkturze,
- eliminacja możliwości popełnienia błędów, które sprzyjają polityce dyskrecjonalnej, (W. Zembura 2006, s. 227)
- dostosowanie działania stabilizatorów do działania naturalnych mechanizmów rynkowych, (W. Zembura 2006, s. 227)
- "ograniczenie uznaniowości",
- płynne funkcjonowanie podczas równowagi rynkowej,
- automatyzm działania, (D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch 2007, s. 89)
- ograniczenie amplitudy wahań produkcji (D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch 2007, s. 89)
Wady (R. Dziemianowicz, R. Budlewska, M. Poniatowicz 2016, s. 34):
- stabilizacja koniunktury ma charakter mechaniczny poprzez zastosowanie automatycznych stabilizatorów koniunktury,
- działanie automatycznych stabilizatorów koniunktury nie zależy od danej fazy cyklu koniunkturalnego, ogranicza się ono wyłącznie do reaktywowania początkowego poziomu popytu globalnego,
- ograniczone funkcjonowanie podczas nierównowagi rynkowej,
- niektóre mechanizmy związane z automatycznymi stabilizatorami koniunktury mogą ograniczyć procesy wzrostu gospodarczego.
Mechanizm funkcjonowania
Mechanizm funkcjonowania automatycznych stabilizatorów koniunktury sprowadza się do ograniczenia i łagodzenia wahań występujących w PKB w wyniku hamowania zmian w popycie globalnym. W związku z czym, jeśli bezrobocie w okresie recesji rośnie a dochody odwrotnie - maleją, to zastosowane wówczas środki polityki rządowej mogą spowodować, że wzrosną transfery dochodów do gospodarstw domowych (np. zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki dla najuboższych rodzin), jednocześnie osłabiając wielkość spadku popytu konsumpcyjnego. Skuteczniej oddziałują na dochody związane z popytem konsumpcyjnym niż inwestycyjnym. Podczas występowania zakłóceń, mających charakter strukturalny, automatyczne stabilizatory koniunktury nie są efektywne. Nie można bowiem przywrócić jedynie za ich pomocą stanu poziomu PKB występującego przed okresem wahań. (B. Kieniewicz, U. Lorenowicz 2003, s. 15)
Fazy cyklu koniunkturalnego a automatyczne stabilizatory koniunktury
Działanie automatycznych stabilizatorów koniunktury w fazach cyklu koniunkturalnego (S. Lis 2011, s. 93-94):
- faza ekspansji gospodarczej - zwiększa się produkcja, zatrudnienie oraz płace pieniężne. W wyniku progresywnego systemu podatkowego dochody rozporządzalne gospodarstw domowych wzrastają istotnie wolniej niż PKB. W związku z tym obniża się dynamika wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych. W czasie tym maleją również zasiłki dla bezrobotnych oraz "zakres i wielkość transferów dla przedsiębiorstw lokalnych". Wytłumienie koniunktury gospodarczej oraz powstrzymanie wystąpienia luki inflacyjnej jest możliwe dzięki rosnącym wpływom podatkowym, względnym spadkom wydatków na konsumpcję oraz wydatków państwa.
- faza recesji - w wyniku spadku produkcji i zatrudnienia oraz dochodu narodowego zwiększają się wypłaty transferowe dla ludności. Spadek wpływów z podatków dochodowych jest amortyzowany połowicznie przez progresywny system podatkowy. Obniżka podatków może wywołać wzrost wydatków konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych. W wyniku czego, wydatki te wspólnie ze zwiększonymi wydatkami państwa będą nasilać wzrost produkcji i zatrudnienia. Wielkość tych zmian będzie jednak uzależniona od wysokości mnożnika podatków i wydatków.
Efektywność automatycznych stabilizatorów koniunktury
Siła oddziaływania automatycznych stabilizatorów koniunktury jest uzależniona głównie od roli jaką państwo pełni w gospodarce (Z. Dach i in. 2011, s. 85) "Jest tym większa, im wyższa jest elastyczność dochodowa popytu gospodarstw domowych na towary i usługi i im bardziej trwały jest, w ich ocenie, spadek dochodów". (P. Czyżkowicz, P. Opala, A. Rzońca 2012, s. 133)
Do pomiaru efektów funkcjonowania automatycznych stabilizatorów koniunktury stosuje się różnorodne metody i modele ekonometryczne. Skuteczność automatycznych stabilizatorów koniunktury zależy głównie od wrażliwości pojedynczych wielkości budżetowych na wahania koniunktury (B. Mucha-Leszko, M. Kąkol 2013, s. 127)
Najważniejszą rolę w mechanizmie automatycznych stabilizatorów koniunktury mają stabilizatory, które funkcjonują w systemie opodatkowania a ich efektywność jest uzależniona od wielu czynników, np (European Commission 2010, s. 53-54):
- "relacji całkowitych podatków do PKB"
- "progresywności systemu podatkowego"
- "struktury podatków"
Kolejnym czynnikiem, który ma zasadniczy wpływ na siłę z jaką oddziałują automatyczne stabilizatory koniunktury jest progresywność systemu podatkowego. Zasady tego typu opodatkowania stosuje się w odniesieniu do dochodów osobistych ludności (PIT). Mają one istotny wpływ na skalę progresywności całego systemu podatkowego a równocześnie decydują w znaczącym stopniu o efektywności automatycznych stabilizatorów koniunktury (B. Mucha-Leszko, M. Kąkol 2013, s. 129)
Ostatnim czynnikiem, decydującym o efektywności automatycznych stabilizatorów koniunktury jest struktura podatków i rola podatków bezpośrednich i podatków pośrednich w systemie podatkowym oraz świadczeń z tytułu ubezpieczeń społecznych. Podatki bezpośrednie mają najistotniejszą wartość dla przebiegu cyklu koniunkturalnego (B. Mucha-Leszko, M. Kąkol 2013, s. 130)
Zatem skuteczny automatyczny stabilizator koniunktury winien sprawić, że rządowe wydatki wzrosną na korzyść dochodów ludności w okresie recesji, podczas gdy w okresie ekspansji spowoduje on spadek tych wydatków (W. Zembura 2006, s. 225)
Determinanty skuteczności automatycznych stabilizatorów koniunktury
Determinanty skuteczności automatycznych stabilizatorów koniunktury (K. Kalinowska 2015, s. 155-156):
- Wielkość sektora rządowego - wraz ze wzrostem udziału wydatków rządowych w PKB, rośnie symetryczność oraz lepsze rozłożenie w czasie automatycznych stabilizatorów koniunktury. Skutkiem tego jest płytsza recesja.
- Stopień otwarcia gospodarki - wzrost stopnia otwarcia gospodarki powoduje spadek skuteczności automatycznych stabilizatorów koniunktury w redukcji wahań płynnego PKB.
- Struktura systemu podatkowego - większa progresywność systemu podatkowego powoduje jego silniejsze właściwości stabilizujące.
- Poziom rozwoju gospodarczego - automatyczne stabilizatory koniunktury są skuteczne w gospodarkach wysokorozwiniętych, jak i tych rozwijających się. Wraz z rozwinięciem gospodarki wzrasta antycykliczna polityka fiskalna.
- Stopień wrażliwości konsumpcji prywatnej i inwestycji na zmiany dochodów rozporządzalnych - wraz ze spadkiem wrażliwości "konsumpcji prywatnej i inwestycji na zmiany dochodów rozporządzalnych", spada antycykliczny impuls popytowy, który wywodzi się od automatycznych stabilizatorów koniunktury. Wraz ze wzrostem deficytu budżetowego redukują się wydatki sektora publicznego. Wynikiem tego jest obawa konsumentów przed akumulacją długu publicznego a w rezultacie wzrost w przyszłości opodatkowania.
- Wyjściowy poziom długu publicznego - "niski poziom długu publicznego wzmacnia skuteczność pasywnej polityki fiskalnej", dlatego, że konsumenci nie przewidują przyrostu obciążeń podatkowych w przyszłości.
- Towarzysząca polityka monetarna - wraz ze wzrostem akomodacyjności polityki pieniężnej wzrasta efektywność automatycznych stabilizatorów koniunktury w przyszłości.
- Obowiązujący reżim kursowy - funkcjonowanie automatycznych stabilizatorów koniunktury jest efektywniejsze w otwartej gospodarce ze sztywnym kursem walutowym, aniżeli w warunkach kursu płynnego.
- Rodzaj wstrząsu - wstrząsy popytowe są efektywniej neutralizowane przez automatyczne stabilizatory koniunktury niż wstrząsy podażowe.
- Rodzaj kategorii makroekonomicznej dotkniętej wstrząsem - podczas wahań koniunkturalnych efektywność automatycznych stabilizatorów koniunktury jest zasadniczo wyższa niż podczas inwestycji i wstrząsów zewnętrznych.
| Automatyczny stabilizator koniunktury — artykuły polecane |
| Inflacja — Szok podażowy — Polityka fiskalna — Interwencjonizm — Keynesizm — Bezrobocie naturalne — Przyczyny bezrobocia — Efekt wypychania — Inflacja popytowa |
Bibliografia
- Begg D., Fischer S., Dornbusch R. (2007), Ekonomia. Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
- Czyżkowicz P., Opala P., Rzońca A. (2012), Rola systemu podatkowego przed, w trakcie i po kryzysie finansowym, Ruch prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, zeszyt 1
- Dach Z. (red.) (2011), Polityka makroekonomiczna w warunkach kryzysu i jej wpływ na gospodarkę. Teoria i praktyka, Wolters Kluwer, Warszawa
- Dziemianowicz R. (2011), Reguły fiskalne i ich wpływ na ograniczenie długu publicznego, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, nr 37
- Dziemianowicz R., Budlewska R., Poniatowicz R. (2016). Wpływ kryzysu na politykę podatkową w krajach Unii Europejskiej, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach", nr 294
- European Commission (2010), Monitoring Tax Revenues and Tax Reforms in EE Member States 2010, European Economy, nr 6
- Kalinowska K. (2015), Skuteczność pasywnej antycyklicznej polityki fiskalnej po wydatkowej stronie budżetu w Polsce w latach 2008-2013, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, nr 228
- Kieniewicz B., Lorenowicz U. (2003), Przyczyny wahań koniunkturalnych w gospodarce i ich stabilizowanie. Pomocne materiały dydaktyczne, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków
- Krajewski A. (2005), Funkcjonowanie automatycznych stabilizatorów koniunktury na przykładzie republiki federalnej Niemiec w latach 1980-1998, Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny, zeszyt 1
- Krugman P., Wells R. (2016), Makroekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
- Lis S. (2011), Współczesna makroekonomia, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków
- Łaski K. (2015), Wykłady z makroekonomii. Gospodarka kapitalistyczna bez bezrobocia, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa
- Mankiw N., Taylor M. (2016), Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
- Milewski R., Kwiatkowski E. (red.) (2016), Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
- Mucha-Leszko B., Kąkol M. (2013), Efektywność automatycznych stabilizatorów koniunktury w Unii Europejskiej, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio H - Oeconomia , vol. 47, nr 2
- Nowak A., Zalega T. (red.) (2015), Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
- Próchnicki L. (2012), Reguły fiskalne jako narzędzie utrzymania stabilności fiskalnej w krajach Unii Europejskiej, Studia Zarządzania i Finansów Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, nr 3
- Spychała M. (2016), Znaczenie fiskalne podatku akcyzowego w Polsce na tle pozostałych państw Unii Europejskiej, Studia Oeconomica Posnaniensia, nr 4
- Zembura W. (2006), Zakres polityki fiskalnej i jej zadania w gospodarce rynkowej, Studia Ekonomiczne / Akademia Ekonomiczna w Katowicach, nr 38
Autor: Magdalena Polek
