Praca na czarno

Na rynku pracy z jednej strony znajdują się poszukujący pracy ludzie, a z drugiej strony przedsiębiorcy tworzący miejsca pracy. W warunkach gospodarki wolnorynkowej, na rynku pracy występuje zjawisko społeczne zwane bezrobociem, które polega na tym, iż część zdolnych do pracy ludzi i deklarujących chęć jej podjęcia nie znajduje faktycznego zatrudnienia z różnych powodów. Jednak ludzie pozostający długo bezrobotni, szukają alternatywnych, nielegalnych źródeł zatrudnienia. Powodami takiej sytuacji zazwyczaj są negatywne i bolesne zjawiska takie jak: rosnący poziom bezrobocia, proces ubożenia znacznej części społeczeństwa, czy widmo niepewności ekonomicznej szczególnie osób o średnich i niskich kwalifikacjach zawodowych. Osoby gotowe podjąć każdy rodzaj pracy zarobkowej, pracujący bez formalnego zgłoszenia stosunku pracy - na czarno, oraz nielegalni imigranci podejmujący pracę bez pozwolenia, tworzą tzw. szarą strefę na rynku pracy.

Szarą strefę dzieli się na trzy główne obszary:

• działalność nielegalna,
• działalność ukryta (głównie celowe zaniżanie obrotów w firmach działających legalnie),
• działalność nieformalna (praca poza rejestracją).

Nieformalna działalność angażuje osoby fizyczne, które odpłatnie świadczą usługi na rzecz innych instytucji lub osób. W dużym stopniu uczestniczy w niej tzw. marginalna siła robocza, która składa się z:

• bezrobotnych z niskimi kwalifikacjami i brakiem umiejętności odnalezienia się i utrzymania na rynku pracy,
• pracownicy zatrudnieni legalnie, dorabiający w szarej strefie, nierzadko z wykorzystaniem urządzeń, materiałów i sprzętów pracodawcy,
• zdolni do pracy emeryci i renciści,
• uczniowie i studenci,
• imigranci, najczęściej zza wschodniej granicy.

Warunkami sprzyjającymi całkowitemu pominięciu bezpośredniej rejestracji są: mała skala działalności przedsiębiorstwa, brak jakichkolwiek standardów czy reguł w działaniu, a także sezonowy lub dorywczy charakter podejmowanej pracy (K. Łapiński, Peterlik M., Wyżnikiewicz B. 2015, s. 11).

Pracą na czarno nazywamy pracę najemną, wykonywaną bez nawiązania stosunku pracy, czyli bez umowy o pracę, umowy-zlecenia, umowy o dzieło lub jakiejkolwiek innej pisemnej umowy pomiędzy pracodawcą i pracownikiem. Jednym słowem pracownik na czarno pracuje i otrzymuje wynagrodzenie, ale nie ma żadnych niezbędnych świadczeń. Nie jest ubezpieczony przez pracodawcę bo oficjalnie go nie ma.

Praca na czarno jest dla pracodawców sposobem obniżenia kosztów zatrudnienia, a dla pracownika często lepiej płatnym źródłem dochodu lub jedyną możliwą do znalezienia pracą. Na taki proceder nie pozwala państwo z powodu utraconych korzyści, nakładając surowe kary szczególnie na pracodawców. Natomiast pracownikowi za pracę na czarno w zasadzie nic nie grozi, ewentualną karą jest grzywna. Często zdarza się, że w poszukiwaniu zatrudnienia ludzie decydują się na wyjazd do innego kraju i tam podejmują nielegalna pracę. Teoretycznie za pracę na czarno nie można nikogo deportować do Polski, choć niektóre kraje (m.in. Dania i Belgia) zastrzegają, iż w niektórych wypadkach będzie to możliwe. Jednak problemy prawne to nie jedyny powód, dla którego nie warto pracować na czarno. Praca nielegalna oznacza też brak jakichkolwiek zabezpieczeń socjalnych. Pracownik nie ma ubezpieczenia, co w praktyce oznacza, że w przypadku choroby za wszystko będzie musiał zapłacić z własnej kieszeni. Kolejnym problemem może okazać się wyegzekwowanie wynagrodzenia od pracodawcy, bo przecież oficjalnie pracownik nielegalny nie jest zatrudniony i ciężko udowodnić stosunek pracy. Zatem praca na czarno, przede wszystkim nie służy pracownikowi.

TL;DR

Artykuł omawia problem szarej strefy na rynku pracy, czyli nieformalnego zatrudniania i pracy na czarno. Praca na czarno ma negatywne skutki dla pracowników, którzy tracą prawa pracownicze i zabezpieczenia społeczne. Jednak ma też pozytywne strony, takie jak zatrudnienie osób o niskich kwalifikacjach i dostępność pewnych usług dla grupy konsumentów. Artykuł omawia również metody ograniczania pracy nieformalnej oraz wpływ zasiłku dla bezrobotnych na pracę na czarno. Czynniki mające wpływ na akceptację szarej strefy na rynku pracy to m.in. wiek, płeć, miejsce zamieszkania i poziom wykształcenia.

Pozytywne aspekty pracy na czarno

Negatywny aspekt nieformalnego zatrudniania wiąże się przede wszystkim z pozbawieniem pracowników wszelkich praw pracowniczych: prawa do urlopu, do odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy, brak ubezpieczenia społecznego i zdrowotnego oraz prawa do emerytury za czas przepracowany nieformalnie.

Problem ten ma jednak również swoje pozytywne strony:

1. Osoby o niskich kwalifikacjach lub bez kwalifikacji zostają zatrudnione. Uzyskanie dochodu w szarej strefie przyczynia się do mniejszego obciążenia funduszy pomocy społecznej, a zarobione nielegalnie pieniądze wydawane są w ramach legalnej gospodarki.
2. Dostępność pewnych usług dla grupy konsumentów, której, w sferze oficjalnej, nie byłoby na to stać. Realizowanie ich wywołuje pozytywny wpływ na PKB (K. Łapiński, Peterlik M., Wyżnikiewicz B. 2015, s. 14).

Metody ograniczania pracy nierejestrowanej

• polityka regulacyjna: dążenie do uproszczenia systemu podatkowego i zmniejszenia obciążeń fiskalnych,
• ograniczenie pozostałych kosztów tj. zmniejszenie ilości regulacji (pozwoleń, koncesji), uproszczenie przepisów gospodarczych,
• wspieranie obrotu bezgotówkowego (transakcje gotówkowe nie pozostawiają żadnego potwierdzenia),
• metody represyjne: kontrole skarbowe, kary określone przepisami prawa,
• tworzenie świadomości społecznej co do konieczności ograniczenia działań nieformalnych jako zjawiska szkodliwego (np. poprzez ogólnopolską akcję "Weź paragon!" (K. Łapiński, Peterlik M., Wyżnikiewicz B. 2015, s. 15).

Wpływ zasiłku dla bezrobotnych na pracę nieformalną

Zasiłek dla bezrobotnych ma dwie zasadnicze funkcje: zapewnienie dochodu osobom w okresie poszukiwania pracy i motywowanie do działania. Czasem jednak skutkuje zmniejszeniem aktywność w poszukiwaniu pracy. "Badania rynku pracy przeprowadzone przez Państwową Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości wskazują, że osoby pobierające zasiłek bardzo często dorabiają przy pracach sezonowych w budownictwie, rolnictwie, gastronomii, hotelarstwie, a także w małych firmach produkcyjnych. Z opracowań przygotowywanych dla resortu pracy oraz raportów instytucji badawczych wynika, że do zasiłku dla bezrobotnych dorabia nawet 30-40% osób zarejestrowanych w urzędach pracy" (Pasternak-Malicka, M. (2015). Zasiłek dla bezrobotnych determinantą pracy nierejestrowanej w świetle badań własnych. "Modern Management Review", s. 193. Przyczyną występowania tego zjawiska według beneficjentów jest za niski poziom wypłacanego zasiłku dla bezrobotnych. Jednocześnie jego wystarczająca wysokość skłania do pobierania pomocy i, równocześnie, pracy na czarno. Ponadto z zasiłkiem związane jest wysokie ubezpieczenie społeczne (i zdrowotne) co dodatkowo zachęca do zatrudniania się nieformalnie (M. Pasternak-Malicka 2015, s. 193-194).

Czynniki mające wpływ na akceptację szarej strefy na rynku pracy

1. Wraz ze wzrostem wieku wzrasta poziom akceptacji szarej strefy. Najbardziej przeciwne są osoby w wieku 25-30 lat.
2. Kobiety rzadziej niż mężczyźni akceptują pracę na czarno.
3. Mieszkańcy małych miejscowości częściej przyzwalają na to niż osoby z dużych miejscowości.
4. Za pracą nieformalną częściej są osoby uczęszczające w przeszłości do liceów ogólnokształcących i techników niż osoby po liceach zawodowych i profilowanych.
5. Osoby posiadające więcej niż troje rodzeństwa rzadziej tolerują szarą strefę.
6. Ludzie mający członka rodziny pracującego nierejestrowanie częściej akceptują taką formę.
7. Osoby wierzące i praktykujące w mniejszym stopniu przyzwalają na takie zatrudnienie (S. Szarek, D. Okliński 2016, s. 101-102).

Praca na czarno — artykuły polecane

Klin podatkowy — Samozatrudnienie — Przyczyny bezrobocia — Bezrobocie dobrowolne — Świadczenia społeczne — Bezrobocie — Absencja — Prekariat — Elastyczne formy zatrudnienia

Bibliografia

• Łapiński, K., Peterlik, M., Wyżnikiewicz, B. (2015). Szara strefa w polskiej gospodarce w 2015 roku. Raport IBnGR, Warszawa, Marzec
• Mydel R., Fassmann H. (1997), Nielegalni robotnicy cudzoziemscy i czarny rynek pracy, Uniwersytet Jagielloński Kraków, Kraków
• Pasternak-Malicka M. (2015), Zasiłek dla bezrobotnych determinantą pracy nierejestrowanej w świetle badań własnych, Modern Management Review
• Rawski W. (red.) (2011), Encyklopedia popularna PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
• Szarek S., Okliński D. (2016), Czynniki wpływające na akceptację szarej strefy w społeczeństwie, Zeszyty Naukowe Uniwersytety przyrodniczo-humanistycznego w Siedlcach, nr 109

Autor: Edyta Gwóźdź, Mariola Kała