Kartel

Kartel - zmowa (umowa) państw lub przedsiębiorstw posiadających decydujący wpływ w tej samej lub podobnej gałęzi gospodarki, której celem jest całkowita kontrola nad rynkiem oraz jego regulacja cen, podaży i popytu. Tworzenie karteli pomiędzy przedsiębiorcami jest nielegalne w wielu państwach. (A. Oleksiuk, J. Białek 2008, s. 109) Kartel stanowi grupę przedsiębiorstw, które zmówiły się w celu kontrolowania ceny i wielkości podaży na rynku. Celem kartelu jest zapewnienie członkom zysku monopolowego. Istnienie kartelu pociąga za sobą także pośrednie korzyści dla tworzących go przedsiębiorstw. Zmniejsza się wówczas niepewność związana z zachowaniem konkurentów i możliwe staje się wzniesienie dodatkowych barier, utrudniających wejście nowym przedsiębiorstwom. Poszczególni uczestnicy kartelu ulegają jednak pokusie wyłamania się z umowy i cichej obniżki cen, co może dać im dodatkowe zyski. Działania takie w długim okresie grożą niebezpieczeństwem rozpadu i wojną cenową. Kartele odznaczają się dużą niestabilnością. Często kartelizacja podlega ustawodawstwu antymonopolowemu. Współcześnie kartelizacja zdarza się coraz częściej na rynku międzynarodowym. Rząd może zachęcać do tworzenia karteli, albo przeciwdziałać ich powstawaniu przy pomocy urzędów kontrolnych, które ustalają ceny, określają udziały w rynku i nakładają kary na tych którzy łamią przepisy. W ten sposób rząd pełni ważną służbę na rzecz społeczeństwa, może bowiem powstrzymywać konkurentów albo członków kartelu przed popełnieniem oszustwa (A. Oleksiuk, J. Białek 2008, s. 99)

Istnieje pewna kategoria porozumień horyzontalnych, których negatywny wpływ na konkurencję jest na tyle istotny, że w zasadzie nie mogą one korzystać z wyłączeń spod zakazu porozumień ograniczających. Do takich najpoważniejszych porozumień ograniczających konkurencję należą:

• kartele cenowe,
• kartele kontyngentowe (ustalające wolumen sprzedaży lub produkcji),
• kartele podziałowe (dzielące rynek według kryterium podmiotowego, przedmiotowego lub terytorialnego),
• zmowy przetargowe.

Należy podkreślić, że w większości państw odpowiedzialność karna za antykonkurencyjne praktyki firm (jeśli już została ustanowiona) ogranicza się właśnie do karteli (A. Jurkowska-Gomułka 2012, s. 122) Kartele jednoczą duże przedsiębiorstwa oligopolistyczne, pokrywają one nieraz swoim zakresem całą gałąź, a jeśli nawet jakaś liczba firm pozostaje poza kartelem, to kartel staje się dla nich liderem cenowym. Ponieważ kartele najczęściej grupują się w przemysłach z wyższego szczebla działalności gospodarczej, skutki tego w postaci zawyżonych cen przenoszone są na koszty w kolejnych ogniwach łańcucha produkcji, by w konsekwencji podnosić ceny produktów nabywanych przez użytkowników końcowych (Z. Jurczyk 2015, s. 3)

TL;DR

Kartel to zmowa państw lub przedsiębiorstw mająca na celu kontrolę rynku i regulację cen. Tworzenie karteli jest nielegalne w wielu państwach. Kartele mogą prowadzić do zawyżania cen i ograniczania konkurencji. Istnieje wiele rodzajów karteli, takich jak kartele cenowe, kontyngentowe, podziałowe i zmowy przetargowe. Kartele powodują wzrost cen produktów dla użytkowników końcowych. Kartele pojawiły się w drugiej połowie XIX wieku i były legalne do drugiej wojny światowej. Obecnie są one uznawane za przeciwników wolnego rynku. W Polsce i w Unii Europejskiej istnieją przepisy prawne mające na celu eliminowanie praktyk kartelowych i ochronę konkurencji.

Geneza

Kartele jako zjawisko gospodarcze pojawiły się w drugiej połowie XIX w. Były odpowiedzią na częste wówczas depresje i kryzysy gospodarcze. Kartele od samego początku są więc głęboko osadzone w realiach gospodarki rynkowej. Były jednak okresy w historii gospodarczej, gdy kartele działały legalnie, jako struktury pożądane i korzystne w gospodarce. Do drugiej wojny światowej kartele legalnie działały prawie we wszystkich gospodarkach rynkowych. Podstawą ich działalności było ówczesne prawo kartelowe. Tworzyło one legalne podstawy dla działalności tych struktur poprzez ich rejestracje lub kontrolę wytypowanych do tego zadania organy administracji publicznej. Ojczyzną karteli w Europie w tym czasie były Niemcy i Austria. Liczne kartele działały także w krajach skandynawskich, a w Azji przede wszystkim w Japonii. Również w ojczyźnie prawa antymonopolowego Stanach Zjednoczonych w czasie wielkiego kryzysu lat 30. i później były one akceptowane w przemyśle ciężkim, gdyż za jedną z jego przyczyn uznano nadmiar konkurencji cenowej.Po stuletniej historii i wielu doświadczeniach z kartelami, pozytywnymi i negatywnymi, stały się one obecnie głównym wrogiem wolnego rynku (Z. Jurczyk 2015, s. 2)

Kartel a prawo

Egzekwowanie zakazów antykonkurencyjnych praktyk może odbywać się w dwóch ścieżkach:

• publicznej (administracyjnej i karnej)
• prywatnej (przed sądami cywilnymi).

W większości państw europejskich, w tym Polsce, podstawowym trybem pozostaje tryb administracyjny - za egzekwowanie zakazów odpowiedzialny jest wyznaczony organ ochrony konkurencji (w Polsce jest nim Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów - dalej: Prezes UOKiK, a w UE - Komisja Europejska). W administracyjnej ścieżce egzekwowania zakazów antykonkurencyjnych praktyk sankcje za naruszenia tych zakazów nakładane są na samych przedsiębiorców dopuszczających się tych praktyk; wyjątkowo sankcje nakładane są także na osoby fizyczne (menedżerów), którzy przyczynili się (aktywnie lub pasywnie) do podjęcia antykonkurencyjnych działań. (A. Jurkowska-Gomułka 2012, s. 123)

Polska

18 stycznia 2015 r. weszła w życie znowelizowana ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów, której celem jest skuteczniejsze eliminowanie praktyk monopolistycznych i ochrona uczciwej, nastawionej na dobrobyt konsumenta konkurencji. Polskie prawo antymonopolowe jest częścią europejskiego systemu ochrony konkurencji. Podobnie jak w innych krajach UE wzoruje się na przepisach Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej zakazujących porozumień ograniczających konkurencję oraz nadużywania pozycji dominującej.

Unia Europejska

Kartele w Unii Europejskiej są nielegalne na mocy artykułu 101. Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Traktat ten zakazuje porozumień, których celem lub skutkiem jest ograniczenie konkurencji. W skrócie TfUE stanowi, iż: Niezgodne z rynkiem wewnętrznym i zakazane są wszelkie porozumienia między przedsiębiorstwami, wszelkie decyzje związków przedsiębiorstw i wszelkie praktyki uzgodnione, które mogą wpływać na handel między Państwami Członkowskimi i których celem lub skutkiem jest zapobieżenie, ograniczenie lub zakłócenie konkurencji wewnątrz rynku wewnętrznego.

Kartel — artykuły polecane

Zmowa — Trust — Światowa Organizacja Handlu — GATT — EFTA — Neoliberalizm — Leseferyzm — Embargo — G-7 — Kalendarz zmianowy

Bibliografia

• Buko J. (2015), Polityka gospodarcza. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin
• Gomułka-Jurkowska A. (2012), Odpowiedzialność prawnokarna menedżerów za antykonkurencyjne praktyki przedsiębiorców, Aktualne problemy zarządzania - teoria i praktyka. Monografia naukowa z okazji 40-lecia Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, WWZ, Warszawa
• Jurczyk Z. (2015), Kartele a ekonomizacja, Referat 1. Polski Kongres Prawa Konkurencji, Warszawa
• Kryzia D. (2010), Rola kartelu OPEC we współczesnym rynku ropy naftowe, Zeszyty naukowe. Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią. Polska Akademia Nauk, nr 77
• Księżyk M. (2015), Ekonomia współczesnej gospodarki rynkowej, Wydawnictwa AGH, Kraków
• Landau Z. (1972), Rozwój ustawodawstwa kartelowego w Polsce międzywojennej na tle polityki kartelowej rządu, Kwartalnik historyczny, z. 1
• Oleksiuk A., Białek J. (2013), Mikroekonomia Wydawnictwo Key Text, Warszawa
• Prokop J., Karbowski A. (2013), Współpraca badawczo-rozwojowa przedsiębiorstw a kartelizacja gałęzi, Przegląd Zachodniopomorski, z. 3/1

Autor: Karolina Stajniak