Oszustwo finansowe

Oszustwo finansowe (ang. fraud) jest całkowicie świadomym działaniem, mającym na celu uzyskanie korzyści w sposób nieuczciwy i niezgodny z prawem. O oszustwie świadczy fałszywe przedstawianie faktów i ich modyfikowanie, oraz brak jawności działania. Główny cel sprawcy to chęć pozyskania znacznych środków finansowych w łatwy i szybki sposób. Należy rozróżnić pojęcie przestępstwa gospodarczego od oszustwa finansowego, gdyż nie są one tożsame. Przestępstwo jest określone w prawie karnym, natomiast oszustwo staję się przestępstwem gdy tak będzie wynikało z kodeksu.

TL;DR

Oszustwo finansowe polega na nieuczciwym i nielegalnym działaniu mającym na celu uzyskanie korzyści finansowych. Motywacją jest chęć zysku poprzez manipulowanie informacjami finansowymi. Oszustwa finansowe dzielą się na różne rodzaje, z różnymi sprawcami i skutkami. Istnieją różne techniki manipulacji, takie jak manipulowanie kosztami, przychodami, aktywami i pasywami.

Motywacje

Główną motywacją fałszowania sprawozdań finansowych jest chęć uzyskania korzyści dla przedsiębiorstwa bądź jego właścicieli poprzez nielegalne działania. Jednak przyczyn manipulowania informacjami finansowymi jest więcej, możemy do nich zaliczyć między innymi (J. Fijałkowska, s. 117-119):

• prezentowanie przedsiębiorstwa jako podmiotu w dobrej sytuacji finansowej, generującego wysokie zyski, co powoduje wzrost cen akcji,
• zaniżenie cen akcji w celu późniejszego ich wykupu przez zarząd na korzystnych dla niego warunkach,
• pragnienie sprostania wymaganiom, przewidywaniom i prognozom stawianych przez analityków albo menedżerów w przeszłości,
• obniżenie podatków.

Geneza

Badań na temat oszustw finansowych jest stosunkowo bardzo niewiele, dlatego też większość analiz prowadzona była w dziedzinie kryminologii. Ich prekursorem był E.H.Sutherland, który jest autorem znanego określenia "przestępstwa białych kołnierzyków" (white collar crimes). Określenie to dotyczy sprawców, którzy zajmują kierownicze stanowiska, są szanowani, poważani i dobrze sytuowani. Wykorzystują oni wysoką pozycję do omijania systemu kontroli, a przez zaufanie jakim są darzeni działają poza wszelkimi podejrzeniami przez długi czas. Badania Sutherlanda kontynuowane były przez jego studenta D.R. Cresseya, który natomiast zasłynął jako autor teorii "trójkąta oszustw".

Rys. 1. Trójkąt oszustw

Według tej teorii istnieją trzy czynniki, które mają bezpośredni wpływ na popełnienie oszustwa: okazja, racjonalizacja i presja/motyw. Podstawą oszukańczego działania jest pojawienie się presji/motywu. Najczęściej jest to chęć szybkiego zarobku, pragnienie poprawienia standardu życia, chęć zakupu nowego samochodu czy też spłacenia zaciągniętych długów. Presja nierozerwalnie łączy się z chęcią, i jednocześnie niemożnością spełnienia odczuwanej potrzeby. Najczęściej występujące motywy to:

• problemy w życiu osobistym,
• słabo funkcjonujący biznes,
• złe relacje z przełożonym,
• życie ponad stan.

Kolejnym czynnikiem jest okazja. Nie bez znaczenia jest istnienie powiedzenia "okazja czyni złodzieja". Pewne luki w systemie kontroli, niedopatrzenia czy inne zaniedbania, mogą stanowić realną pokusę dla potencjalnych oszustów. Racjonalizacja. Osoby dopuszczające się oszustwa, bardzo często tłumaczą się sami przed sobą, próbując tym samym zracjonalizować swój czyn. Przykładowo kradnąc pieniądze firmowe są przekonani, że nie robią nic złego ponieważ ich sytuacja materialna jest bardzo ciężka, to wcale nie jest kradzież a jedynie długoterminowa pożyczka. Warto zaznaczyć, że domniemana pożyczka nie zostaje nigdy zwrócona.

Klasyfikacja oszustw finansowych

Nieuczciwe działania noszące znamiona oszustwa mają szereg wspólnych cech, jednak mimo to każde z nich jest zupełnie odmienne. Są różni sprawcy, różne motywy, różne dziedziny i inne ich skutki. Wyodrębniając pewne punkty wspólne, można sklasyfikować oszustwa w następujący sposób:

• ze względu na przedmiot nadużycia np.: oszustwa na kartach płatniczych, "pranie brudnych pieniędzy", oszukańcza sprawozdawczość finansowa, oszustwa czekowe, kradzież gotówki, korupcja.
• ze względu na obszar nadużycia np.: przychód, sprzedaż, gotówka, premie, udzielane pożyczki, towary, lista płac, promocje, wierzytelności.
• ze względu na podmiot dopuszczający się oszustwa np.: zarząd, kierownictwo średniego szczebla, osoby z zewnątrz, księgowi, pracownicy niższego szczebla, zorganizowane grupy przestępcze.

Techniki

Poszczególne metody oszustw finansowych różnią się między sobą oddziaływaniem na wybrane wielkości. Wśród nich wyróżniamy takie, które (M. Kaczmarek, s. 4-6):

• umożliwiają manipulowanie poziomem kosztów

W zależności od potrzeb możemy wpłynąć na wysokość kosztów poprzez między innymi utworzenie fikcyjnych rezerw, przedstawianie nierzetelnego obrazu nakładów na ulepszenie bądź prace badawczo-rozwojowe, czy też fałszowanie odpisów amortyzacyjnych.

• umożliwiają manipulowanie wysokością przychodów

Do oszustw księgowych wpływających na poziom przychodów zaliczamy między innymi zmyśloną, nierzeczywistą sprzedaż, zniekształcanie okresów ujęcia przychodów, czy posługiwanie się cenami transferowymi.

• pozwalają na zmianę wartości aktywów i pasywów.

Wśród działań mających na celu manipulowanie wartością aktywów i pasywów majątku wyróżniamy między innymi błędną klasyfikację aktywów finansowych biorąc pod uwagę ich faktyczny okres użytkowania, zatajenie informacji dotyczących prawdopodobieństwa zagrożenia kontynuowania działalności przez przedsiębiorstwo, czy fałszowanie terminów płatności.

Pośród różnych metod fałszowania informacji finansowych możemy wyszczególnić jeszcze tak zwane (J. Fijałkowska, s. 116):

• Windows dressing - jak nazwa wskazuje ta metoda ma na celu "dekorowanie okna wystawowego", co w praktyce oznacza fałszowanie, ulepszanie danych finansowych na korzyść danego podmiotu w określonym czasie, najczęściej na koniec roku. Po wyznaczonym okresie informacje przyjmują postać danych wyjściowych, właściwych.
• Income smoothing - w dosłownym znaczeniu "wygładzanie zysku", polega na manipulowaniu rezerwami, przedstawianiu nieprawdziwej tendencji wzrostowej zysków.

Oszustwo finansowe — artykuły polecane

Analiza wykorzystania majątku — Polityka dywidend — Bankructwo — Ryzyko — Przepływy pieniężne — Wskaźnik rentowności — Oszustwo księgowe — Wskaźnik Altmana — Ryzyko inwestycyjne

Bibliografia

• Fijałkowska J. (2013), Fałszowanie informacji ekonomiczno-finansowej w sprawozdawczości przedsiębiorstw, Etyka w służbie biznesu, nr 44
• Kaczmarek M. (2010), Oszustwa księgowe–wybrane zagadnienia z teorii i praktyki, Instytut Rachunkowości, Uniwersytet Szczeciński
• Kutera M. (2008), Rola audytu finansowego w wykrywaniu przestępstw gospodarczych, Difin, Warszawa
• Wójcik J. (2008), Oszustwa finansowe. Zagadnienia kryminologiczne i kryminalistyczne, Warszawa

Autor: Anna Guzik, Kamila Żurek