Wielki kryzys

Wielki kryzys - największy kryzys gospodarczy w historii kapitalizmu. Rozpoczął się 24 października 1929 roku od paniki na giełdzie nowojorskiej Wall Street dramatycznym spadkiem cen akcji. Trwał do 1933 roku i objął niemalże wszystkie kraje oraz praktycznie wszystkie dziedziny gospodarki.

Kryzys lat 30 XX wieku odznaczał się głębokością załamania gospodarczego, bowiem spowodował spadek produkcji o około 40% co stanowiło swoisty rekord. Jednakże bardziej niebywały był fakt wystąpienia zjawisk, z którymi nie mógł sobie poradzić mechanizm rynkowy. Doprowadziło to do wprowadzenia polityki interwencjonizmu w wielu państwach. Skurczeniu uległ handel międzynarodowy, jak również inwestycje kapitałowe poza granicami państw. W sferze politycznej kryzys doprowadził do osłabienia, bądź upadku demokracji parlamentarnej w wielu krajach, co przyczyniło się do powstania nowych systemów dyktatorskich z reżimem nazistowskim na czele a w konsekwencji do wybuchu drugiej wojny światowej (W. Morawski 2003, s. 109).

TL;DR

Wielki kryzys był największym kryzysem gospodarczym w historii kapitalizmu, który rozpoczął się w 1929 roku na giełdzie nowojorskiej. Kryzys objął niemal wszystkie kraje i dziedziny gospodarki, powodując spadek produkcji i bezrobocie. W Stanach Zjednoczonych prezydent Hoover próbował zastosować metody deflacyjne, ale bezskutecznie. Dopiero wprowadzenie New Dealu przez Roosevelta przyniosło poprawę. W Europie kryzys dotknął Austrię, Niemcy i Wyspy Brytyjskie, a Wielka Brytania utworzyła blok szterlingowy. Polska prowadziła tradycyjną politykę gospodarczą, a ZSRR dzięki programowi industrializacji zdołał uniknąć kryzysu.

Wielki kryzys w Ameryce

Stany Zjednoczone jako pierwsze zetknęły się z problemem wielkiego kryzysu, który spowodował tam falę bankructw i rekordowe bezrobocie. Ówczesny prezydent Herbert C. Hoover podjął próbę walki z kryzysem metodami deflacyjnymi, jak np.:

• Podwyższenie ceł o 40% oraz zaostrzenie przepisów imigracyjnych
• Skup zboża prowadzony przez Grain Stabilization Corporation utworzoną w 1930 roku
• Prowadzone na niewielką skalę roboty publiczne, w ramach których zbudowano słynną zaporę imienia Hoovera na rzece Kolorado
• Próby ratowania sektora bankowego przez Reconstruction Finance Corporation w 1931 roku, pomimo których kolejne banki ogłaszały upadłość
• W 1931 roku prezydent chcąc ratować współpracę międzynarodową ogłosił tak zwane moratorium Hoovera. Na rok zawieszało ono spłaty wszelkich zobowiązań wynikających z pierwszej wojny światowej.

W 1933 roku władzę w Stanach Zjednoczonych objął Franklin D. Roosevelt, co wiązało się z narodzinami interwencjonizmu w tym państwie, co określano jako New Deal (Nowy Ład). Działaniami w ramach nowej polityki zajmowały się wyspecjalizowane agencje rządowe jak:

• Agricultural Adjustment Administration (AAA) prowadziła działania ograniczające podaż w rolnictwie, poprzez płacenie rolnikom za dobrowolną redukcje produkcji
• National Industrial Recovery Administration (NIRA) zajmowała się regulacją stosunków w przemyśle
• Civil Works Administration (CWA) rozplanowywała roboty publiczne
• Tennessee Valley Administration (TVA) była odpowiedzialna za rozwój dotąd zaniedbanej Doliny Tennessee, która miała pełnić role wizytówki sukcesu New Dealu.

W maju 1933 roku Kongres ustanowił tak zwaną poprawkę Thomasa, która upoważniała rząd do dewaluacji dolara do 50%. Reakcją obywateli było pośpieszne pozbywanie się dolarów, co napędziło koniunkturę. Proces ten ostatecznie zakończono w styczniu 1934 roku, a po kilku dniach Gold Reserve Act zawiesił wymienialność dolara na złoto, co oznaczało obowiązek odsprzedaży złota państwu (W. Morawski 2003, s. 110,114-115).

Wielki kryzys w Europie

Kryzys w Europie tak naprawdę rozpoczął się w roku 1931, a pierwszym państwem, które go doświadczyło była Austria. Najważniejszym wydarzeniem był upadek największego banku Austrii, co doprowadziło do zachwiania finansami całej Europy Wschodniej.

Zaledwie kilka miesięcy po Austrii kryzys dotarł do Niemiec gdzie upadł jeden z największych banków tego kraju: Danatbank. Rząd podjął próbę walki metodami deflacyjnymi, jednak już w maju 1932 roku przeszedł na metody inflacyjne uruchamiając program robót publicznych. Jesienią 1932 roku zapoczątkowano program umów clearingowych w handlu zagranicznym. Interwencjonizm wprowadzono w okresie Trzeciej Rzeszy, a popyt kreowano poprzez rozwój zbrojeń. Po objęciu władzy przez Hitlera obok przygotowań kraju do wojny dążono także do samowystarczalności (autarkii) gospodarki niemieckiej. Wymagało to podjęcia nieopłacalnych ekonomicznie przedsięwzięć, lecz właściwych w imię autarkii (W. Morawski 2003, s. 111,116).

Na Wyspy Brytyjskie kryzys dotarł we wrześniu 1931 roku, a państwo zawiesiło wymienialność funta na złoto. Wciąż prowadzono wymianę funta na inne waluty i aby zapewnić stabilność tego procesu w 1932 roku powołano Exchange Equalisation Fund. Wiele państw wzięło przykład z Wielkiej Brytanii i utworzono tak zwany blok szterlingowy. Kraje wchodzące w skład bloku ujednoliciły kursy walut, a w jego obrębie nie było ograniczeń dewizowych. Kraje członkowskie utrzymywały wkłady w złocie i salda szterlingowe w Banku Anglii, co prowadziło do stopniowego zadłużania się Anglii u partnerów. Narzędziami nakręcania koniunktury było wspieranie budownictwa mieszkaniowego przez państwo i program elektryfikacji kraju (W. Morawski 2003, s. 112).

W Polsce prowadzono tradycyjną politykę gospodarczą oraz deflacyjną politykę walutową. Wynikało to częściowo z niechęci Józefa Piłsudskiego do eksperymentów w tym temacie, a częściowo z przekonania, że kryzys z zewnątrz najlepiej przeczekać. Sytuacja zmieniła się dopiero po śmierci Piłsudskiego i dojściu do władzy Eugeniusza Kwiatkowskiego, który rozpoczął budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego w ramach Planu Czteroletniego (W. Morawski 2003, s. 118).

Poza zasięgiem kryzysu znalazł się ZSRR, gdzie realizowano program socjalistycznej industrializacji, który polegał na priorytecie przemysłu ciężkiego i autorce. Politykę tę realizowano ogromnym kosztem społecznym, lecz pozwoliło to na stworzenie systemu, który skutecznie oparł się fali kryzysu (W. Morawski 2003, s. 120).

Wielki kryzys — artykuły polecane

Unia walutowa — Plan Marshalla — New Deal — Gospodarka światowa — System kursów walutowych — Konsensus Waszyngtoński — Komunizm — Strefa Euro — OPEC

Bibliografia

• Morawski W. (2003), Kronika kryzysów gospodarczych, TRIO, Warszawa
• Morawski W. (2007), Dylematy konserwatywnej modernizacji Polityka gospodarcza Polski międzywojennej, Acta Oeconomica Pragensia, R 15, Nr 7
• Rothbard M. (2010), Wielki Kryzys w Ameryce, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa
• Surowski M. (2014), Austriacka szkoła ekonomii wobec cykli koniunkturalnych i kryzysów gospodarczych, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
• Zagóra-Jonszta U. (2012), Problemy gospodarcze w ujęciu teoretycznym i praktycznym, Zeszyty naukowe wydziałowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach

Autor: Agnieszka Sołtys