Kategoryzacja

Kategoryzacja jest pojęciem wieloznacznym. Najczęściej jako kategoryzację rozumie się proces polegający na ustanawianiu kategorii lub proces przypisywania przedmiotów do kategorii, które już istnieją (J. Woźniak 2000, s. 66). Termin ten jest wykorzystywany w wielu dziedzinach nauki, między innymi w psychologii, logice, językoznawstwie, socjologii. Pojęcie to może oznaczać również proces posługiwania się określonymi kategoriami (pojęciami).

Kategoryzacja nie należy do pojęć nowych. Jego twórcą był Arystoteles, który terminem tym określał klasy pojęciowo - ontologiczne wyróżniane na podstawie orzeczników. Według Arystotelesa, kategorie są określane z pomocą koniecznych i wystarczających cech, które są binarne. kategorie posiadają wyraźne granice, a wszystkie elementy określonej kategorii są równorzędne (J. R. Taylor 2001, s. 47).

Kategoryzacja składa się z dwóch faz. W pierwszej z nich dochodzi do wyodrębnienia obiektu lub zjawiska z jego otoczenia, postrzega się jego cechy. W fazie drugiej następuje grupowanie obiektów lub zjawisk, które polega na porównywaniu, odkrywaniu podobieństw i różnic oraz podkreślanie jednych z nich a ignorowanie innych. Wyróżnia się także dwa modele kategoryzacji. Pierwszy z nich to model kategoryzacji logicznej, który wykorzystuje teorię zbiorów. Zgodnie z nią kategorie logiczną tworzą obiekty, które posiadają dany zbiór cech, które są ważne. Zbiór ten jest obecny u wszystkich reprezentantów określonej kategorii. Każdy z obiektów może należeć w sposób jednoznaczny do danej kategorii lub posiadać cechy, które sprawią, że nie będzie do niej należał (J. Maćkiewicz 1999, s. 51.).

Inny model stworzyli psychologowie: E. Rosch, E. Smith, E. Schoben, L. Rips. Model ten zakłada istnienie prototypu, który rozumie się jako reprezentatywność lub typowość. Naturalna kategoria jest opisywana w terminach prototypu i rodzinnego prawdopodobieństwa do prototypu. Funkcjonowanie kategorii naturalnej jest uzależnione od wiązki cech, które są typowe dla jej najbardziej reprezentatywnych przedstawicieli. Mniej reprezentatywni przedstawiciele dzielą z prototypem jedną lub kilka cech. Istotne są zastępowane przez cechy charakterystyczne, do których zalicza się przede wszystkim cechy zewnętrzne (J. Maćkiewicz 1999, s. 52).

Kategoryzacja jest mechanizmem poznawczym, który stanowi naturalną konsekwencję równocześnie występujących potrzeb redukcji i wzbogacenia dostępnych informacji. Strategia ta jest w wielu sytuacjach wysoce skuteczna, odciążając system przetwarzania informacji i jednocześnie ułatwiając jednostce przystosowanie się do jej zadań życiowych bez ryzyka popełnienia poważnych błędów w ocenach, decyzjach. Kategoryzacja jest mechanizmem będącym konsekwencją równocześnie występujących potrzeb redukcji i wzbogacenia dostępnych informacji. Do głównych zadań kategoryzacji zalicza się eliminowanie złożoności świata. kategoryzacja umożliwia panowanie nad nieskończonym zróżnicowaniem rzeczywistości, a także nad zmiennością, dynamicznością.

D.H. Rakison wyróżnia dwa podstawowe typy konceptualizacji - percepcyjny oraz konceptualny. Są one pojęciami niezależnymi, a ich znaczenia są istotnie odmienne. Kategoryzacja percepcyjna cechuje się wykorzystaniem obserwacji oraz doświadczeń prowadzonych bezpośrednio na badanych obiektach albo ich prototypach posiadających określone parametry. Proces ten nie wymaga abstrakcyjnych elementów ani tworzenia pojęć. Kategoryzacja konceptualna polega natomiast na analizach i interpretacji postawionych tez. Do tworzenia kategorii oraz klasyfikowania obiektów w tej metodzie wykorzystywana jest dotychczas nabyta wiedza (D.H. Rakinson 2003, s. 200).

TL;DR

Kategoryzacja to proces tworzenia kategorii lub przypisywania przedmiotów do istniejących kategorii. Może być używana w wielu dziedzinach nauki. Istnieją różne modele kategoryzacji, takie jak model logiczny oparty na teorii zbiorów i model prototypowy, który zakłada istnienie prototypu. Kategoryzacja jest mechanizmem poznawczym, który ułatwia przetwarzanie informacji. Często dotyczy ludzi i wiąże się ze stereotypizacją. Kategoryzacja jest również stosowana w zarządzaniu, na przykład w klasyfikowaniu obiektów turystycznych.

Kategoryzacja w socjologii

Bardzo często kategoryzacja dotyczy ludzi i wiąże się ze stereotypizacją. Grupowanie ludzi w kategorie społeczne, pomijające różnice indywidualne, ujmowane jest jako rozwinięcie owego bardziej podstawowego mechanizmu. Druga koncepcja dotyczy powodów, dla których ludzie kategoryzują innych w grupy, zwraca uwagę na korzyści związane z samooceną, jakie przynosi różnicowanie pomiędzy grupą własna i obcą. Stereotypy powstają w wyniku połączenia wpływów wielu różnych mechanizmów i mogą odzwierciedlać wzajemnie powiązane oddziaływanie wielorakich procesów. Powstawanie stereotypów rozpoczyna się wówczas, gdy grono osób postrzegane jest jako jedna grupa, pewna całość. Kiedy zbór ludzi postrzegany jest jako grupa, najprawdopodobniej odróżnia się od innych grup. Tym samym dochodzi do kategoryzacji jednostek w różne grupy, które postrzegane są we wzajemnych relacjach.

Powstawanie stereotypów jest czymś normalnym i obecnym w naszej kulturze od najdawniejszych czasów. Ma to związek z różnymi sposobami porządkowania rzeczywistości, do których zalicza się kategoryzacja, generalizacja oraz schematy myślowe. "Stereotypy zdeterminowane są przez wiele różnych czynników. Ich treść i organizacja podlega oddzielnym oraz połączonym wpływom czynników poznawczych, afektywnych, społeczno - motywacyjnych i kulturowych, działających w różnych otoczeniach społecznych. Stereotypy powstają i utrzymują się poprzez nasze sposoby myślenia i odczuwania, a także w wyniku interakcji i związków, w które wchodzimy" (C.N. Macrae, Ch. Stangor, M. Hewstone 1999, s. 40).

Powstawanie stereotypów rozpoczyna się wówczas, gdy grono osób spostrzegane jest jako jedna grupa, całość. Odróżniają się oni wówczas od innych grup. W ten sposób dochodzi do kategoryzacji jednostek w różne grupy, które postrzegane są we wzajemnych relacjach. Tłumaczy się to za pomocą dwóch koncepcji. Interpretacja poznawcza zwraca uwagę na adaptacyjną wartość skuteczności poznawczej.

Kategoryzacja w zarządzaniu

Kategoryzacja to pojęcie wykorzystywane także w ekonomii. Często używane jest zwłaszcza w kontekście zarządzania, a szczególnie turystyki (kategoryzacja hoteli). Placówki spełniające określone wymagania mogą zostać sklasyfikowane do jednego z ośmiu rodzajów: hotele, motele, pensjonaty, kempingi, domy wycieczkowe, schroniska młodzieżowe, schroniska albo pola biwakowe. Kategoryzacji podlegają także poszczególne rodzaje obiektów turystycznych. Hotele, pensjonaty oraz motele w zależności od posiadanych udogodnień otrzymują od jednej do pięciu gwiazdek. Kempingom, w zależności od standardu obiektów, przypisuje się od jednej do czterech gwiazdek. Kategorie schronisk młodzieżowych oraz domów wycieczkowych określa się natomiast wartością od jednego do trzech, przy użyciu cyfr rzymskich (Dz. U. z 2001 r. Nr 55, poz. 578, z późniejszymi zmianami). Kategoryzacji podlegają także placówki naukowe, a także na przykład klienci biur maklerskich - w tym przypadku kategoryzacja może obejmować klientów detalicznych, profesjonalnych i uprawnionych kontrahentów (§ 8a ust. 2 Dz.U. 1997 nr 118 poz. 754).

Zjawisko kategoryzacji odgrywa dużą rolę również przy projektach inwestycyjnych oraz różnego rodzaju działaniach finansowych (kategoryzacja czynników ryzyka). Dokonując podziału i uporządkowania elementów wpływających na ocenę zasadności podejmowania inwestycji, wyróżnić można czynniki zewnętrzne (są to m.in. klienci przedsiębiorstwa, konkurencyjne firmy, dostawcy, jednostki odpowiedzialne za kontrolę oraz rynkowi sojusznicy), czynniki finansowe, operacyjne, ryzyka wewnętrznego, parametry jakości zarządzania, jak również kontroli wewnętrznej.

Kategoryzacja — artykuły polecane

Warunki powstania konfliktu — Rola społeczna — Dynamika grupowa — Typy osobowości — Informacja — Analogia — Socjotechnika — Mechanizm obronny — Nawyk

Bibliografia

• Broad J. (2013), Risk Management Framework: A Lab-Based Approach to Securing Information Systems, Elsevier, Waltham
• Falkowski A. (2001), Schemat poznawczy w kategoryzacji percepcyjnej, Roczniki Psychologiczne, Tom 4
• Macrae C. N., Stangor Ch., Hewstone M. (1999), Stereotypy i uprzedzenia. Najnowsze ujęcie, GWP, Gdańsk
• Maćkiewicz J. (1999), Kategoryzacja a językowy obraz świata, Lublin
• Mahalakshmi B., Duraiswamy K. (2012), An Overview of Categorization techniques, "International Journal of Modern Engineering Research (IJMER)", Vol.2
• Rakinson D.H., Oakes L.M. (2003), Early Category and Concept Development, Oxford University Press, New York
• Rzepa T. (1985), Język jako narzędzie procesu kategoryzacji, "Studia Philosophiae Christianae", nr 21/2
• Taylor J. (2001), Kategoryzacja w języku. Prototypy w teorii językowej, Universitas, Kraków
• Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Dz.U. 1997 nr 118 poz. 754
• Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach hotelarskich oraz usługach pilotów wycieczek i przewodników turystycznych Dz.U. 1997 nr 133 poz. 884
• Woźniak J. (2000), Kategoryzacja, SBP, Warszawa

Autor: Andrzej Grochal, Karolina Zboś